Harmandalı (İzmir) Deponisi Hakkında Özlü Bazi Bilgiler

Prof. Dr. Ertuğrul ERDİN

Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü

1. Giris

Harmandalı Deponisi 900.000 m`lik alana sahiptir. İzmir'in ihtiyacını min. 10-15 yıl karşılayacak kapasitededir. 1992 nisan ayından itibaren faaliyet göstermektedir. Buraya gelen çöpler 5 bölgede ayrı ayrı depolanmaktadır. Bu bölgeler şunlardır;

1) Evsel Atık Bölgesi

2) Sanayi Atık Bölgesi

3) Hastane Atıkları Bölgesi

4) Arıtma Çamurları Bölgesi

5) Hayvan Leşleri(Hayvan Mezarlığı) Bölgesi

6) Pil vb. Atık Bölgesi

7) Sızıntı Su Toplama Bölgesi

8) Sızıntı Su Yağmurlama Bölgesi

Yapılan bu çalışmalar çerçevesinde İzmir`de Katı Atık Yönetimi konusunda uzun vadede gelişme sağlanmış ve Türkiye'de ilk kez örnek bir çalışma başlatılmıştır.

Bu projede amaç Türkiye`de ilk kez yapılan örnek bir depolama tesisinin işletme ve maliyet analizini yaparak madalyonun diğer yüzünü göstermektir.Dışarıdan her ne kadar kolay gibi gözüksede içine girildiği zaman pek çok sorunların olduğu görülmektedir. Amacım bu masraf ve sorunları ortaya koyup böyle bir çalışmanın neler kazandırdığını açıklamaktır.

Harmandalı Düzenli Depolama Alanı İzmir il sınırları içerisinde 38 32 - 38 33 boylamları ile 27 05 - 27 10 kuzey enlemleri arasında, Karşıyaka ilçesine bağlı Harmandalı köyünün 2.5 km doğusunda yer almaktadır.İehir merkezine 25 km

uzaklıkta olan alana İzmir-Karşıyaka-Menemen devlet karayolunun 12. km`sinden ayrılan Harmandalı köyünden ulaşılmaktadır.

Katı atık düzenli depolama alanı olarak seçilen Harmandalı mevkiinin jeolojik etütleri Hacettepe Üniversitesi tarafından yapılmıştır.

Arazi yer yer düzlük ve tepeliklerden oluşmuştur.Bu tepelikler arasında bulunan düzlükler çanak şeklindedir. Bu alanlarda ayrı ayrı depolama yapılmaktadır. Oldukça engebeli ve eğimli bir arazidir.Bu eğim sızıntı sularının bir noktada toplanması için çok önemlidir.

Harmandalı Düzenli Deponi Sahası yeraltı suyu açısından geçirimsiz olarak kabul edilebilir. Yapılan jeolojik etüt raporuna göre alanın geçirimlik katsayısı 10 üssü – 7ile 10 m/sn arasında değişmekte ve kil, silt malzemesi ile kaplıdır.

Vadi şeklindeki alanın D.S.İ tarafından yapılan araştırmalar sonunda yeraltı su havzası üzerinde olmadığı saptanmıştır. Bütün bu özellikler sahanın çöp alanı olarak kullanılmasında bir engel olmadığını ortaya koymuştur.

Zemin sızdırmazlığı ayrıca yapılmamış, sızan suların düzenli ve kontrollü toplanması için drenaj tabakası yapılmamıştır. Deponi inşaat tekniği zeminden itibaren olması gerekirken, yamaçtan itibaren yapılmış bu nedenle de mevcut hacim optimum bir şekilde kullanılamamıştır.

2. Jeolojik ve Toprak Özelliği

Burada yapılan jeolojik çalışmalar sonunda alan üç litolojik birime ayrılmıştır.

1) Harmandalı filişi

2) Piroklastik örtü serisi

3) Genç yamaç ve molozlar

2.1. Harmandalı Filişi

Harmandalı yöresinin yarısına yakın kısmını kaplayan Harmandalı filişinin , kretase yaşlı filişe benzer özellikler gösterdiği saptanmıştır.

Hakim litolojik çamurtaşıdır. Belli bir tabakalaşma göstermeyen çamurtaşları çoğu yerde çok ince lasminasyonlar halindedir.

Kumtaşları ise ince-orta kalınlıkta tabakalanma göstermektedir. Çamurtaşı-kumtaşı ardalanmasından oluşan filiş nisbeten derin ve sakin bir ortamda çökelmiştir. Çökelme ortamında silisyum içeriğinin artması, azalması ve enerji koşullarının değişimine bağlı olarak gelişen bu ardalanma sonucunda sözü edilen birim koyu kahverengi griye kadar renkler kazanmıştır. Harmandalı filişinin çamurtaşı üyesi yeraltı su seviyesi açısından geçirimsiz olarak kabul edilebilir.Kumtaşı üyesi ise göreli olarak daha yüksek bir geçirgenliğe sahiptir.

Filiş bir bütün olarak ele alınırsa geçirimsiz kabul edilir.

2.2. Piroklastik örtü serisi

Harmandalı filişini uyumsuz olarak örten piroklastik kayaçlar bu alanda geniş yaylım göstermektedir.

Piroklastik kayaçları doku ve bileşimine göre sınıflayan Wenworth ve Williams ( 1932 ) 'a göre inceleme alanında andezit bloklu volkanik broşlar,logamara,andezit tüfler yer almaktadır.

Piroklastik miz genelde yüksek yerlerde yayılım göstermektedir. İnceleme alanında filişin üzerinde piroklastik birörtü şeklinde yer alan bu birim içerisinde açıl-mış bir kaç keson kuyu bulunmuştur. Piroklastik örtü serisinin üst kısımlarında geçirimsiz zonların bulunduğu görülmüştür. Filiş üyesi içerisinde kumtaşı barındırmakla birlikte bir bütün olarak ele alındığında, göreceli olarak proklas-tik miz'den daha geçirimli olmasına rağmen geçirimsiz olarak kabul edilir.

2.3. Yamaç molozu

Alanın batı kesiminde,Çarlak deresinin sol sahilinde yeralan yamaç molozları genellikle proklastik örtü serisine ait malzemelerin taşınması ile oluşmuştur. Yamaç molozları içinde ayrıca Harmandalı filişine ait kumtaşı çakılları ve silt-kil gibi malzemeler görülmektedir.

Standard penatrasyon deneyleri sonuçlarına göre, yamaç molozu içerisinde bulunan killer genelde sert-çok sert, kumlarise orta sıklık olarak sınıflandırılabilir.

3.İklimi

Harmandalı Çöp Depolama alanında iklim, yazları sıcak ve kurak kışları ılık ve yağışlı geçmektedir. Bu durum; bölgede tipik bir Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğünü göstermektedir.

Yıllık ortalama yağış miktarı 700 mm, ortalama sıcaklık 17.6 C 'dir. Hakim rüzgar yönünün Kuzey-Kuzeybatı olduğu belirlenmiştir.

4. Nufus

Nüfus hesaplamaları İller Bankası yöntemi ile yapılmıştır.

C=3 alınmıştır.

N = N (1+ C/100)

Kişi başına düşen çöp miktarı 1.1 ~ 1.2 kg kişi/gün arasında değişmektedir. Kabul edilen değer 1 kg kişi/gün,1 yıllık hesaplamalarda 365 gün alınmıştır.

5. Harmandalı Deponisinin Yatırım Maaliyetleri

İzmir'de yakın zamana kadar kullanılan ve çöplerin kontrolsüz ve düzensiz olarak atıldığı 6 adet çöp döküm alanıvardı. Bu alanlar şehrin hızla gelişmesi sonucu, yerleşim alanlarının içerisinde kalmakta, gün geçtikçe çevreye olan zararları artmakta idi. Çevre ve halk sağlığını önemli ölçüde tehdit eden bu alanların olumsuz etkilerinin önlenmesi ve İzmir şehrinin çöplerinin çevreye zarar vermeden en uygun teknoloji ile toplanıp değerlendirilmesi ve uzaklaştırılması için Harmandalı Düzenli Atık Depolama Tesisi açılmıştır. İzmir'in kuzey hattında ve şehir merkezine 25 km uzaklıkta bulunan tesis 900.000 m alanı kaplamaktadır.

Harmandalı Düzenli Atık Depolama Alanı'nın etrafı telçit ile çevrilidir.Tel çit hem alanın sınırını belirlemek hem de dışarıdan hayvanların çöp, karıştıran insanların gelmesini önlemek için yapılmıştır. Alan içinde 2 katlı idari bina, araç bakım atölyesi ve kireç deposu mevcuttur. Ayrıca depolama alanına gelen tüm atıkların miktarının belirlenmesi için bir kantar binası vardır.

Depolama alanına gelen atıklar sınıflarına göre evsel, sanayi,hastane,arıtma çamurları ve hayvan mezarlığı bölümünde ayrı ayrı depo edilmektedirler.

Bu çalışmaların yapılması için tesisin ilk yatırım masraflarını şöyle sıralayabiliriz:

- Arazinin istimlak bedeli ..... 3.048.224.000 T.L 1992 yılı

- Sahanın jeolojik etütleri ....... 82.000.000 T.L 1990 yılı

- Alanın maketinin yapılması ....... 8.000.000 T.L 1991 yılı

- Alanın 1/1000'lik haritası ...... 29.000.000 T.L 1990 yılı

- Saha etrafının tel çit.çev. .... 225.000.000 T.L 1992 yılı

- İdari binalar ve kantar yapımı . 485.910.239 T.L 1992 yılı

- İdari bina ve ikmal inşaatı .... 449.880.000 T.L 1992 yılı

- Atölye binası ve fosseptik yap.. 449.867.710 T.L 1992 yılı

- Tesis trafo merkezinin yapımı .. 215.563.765 T.L 1992 yılı

- Tesisin yol yapımı ........... 8.574.939.832 T.L 1992 yılı

TOPLAM ................................ 13.568.385.545 T.L

İlk yatırım masraflarının ardından tesisin çalışması için yapılacak işletme masraflarınında göz önünde bulundurulması gereklidir. Bu da tesisin, işletme masraflarını ortaya koymaktadır.

6..İşletme Masrafları

İşletme Tesisi: Geri kazanma tesisi, kompost veya yakma tesisi gibi katı atıklardan tekrar kullanılabilir madde veya enerji elde etmek, katı atıkların hacmini küçültmek yada çevreye zararını azaltmak maksadı ile kurulan, inşa edilen tesis ve yapılardır.

Bu tanım gereği Harmandalı Deponisi de katı atıkların bertaraf edilidği bir işletme tesisidir.

Harmandalı Deponisinin gelir ve giderlerini incelersek;

Personel Maliyeti

Tesiste çalışan personel durumunu şöyle açıklayabiliriz:

1 Personel Müdürü

1 Çevre Mühendisi

9 Memur

24 itçi:

- 7 Dozer operatörü - 3 Servis İöförü

- 6 Dozer temizleyici - 4 Bekçi

- 1 Dozer yağlayıcı - 2 Kantar görevlisi

- 1 Lastik tamircisi

İşçilerin ortalama aylıklarını 11 milyon olarak alırsak;

24 *11.000.000 = 264.000.000 T.L aylık toplam maaş

1 Mühendis ayda 125 000 000 T.L

v.b. (1 Tef) 9.000.000 T.L

¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦

Toplam Aylık Maliyet: 398.500.000 T.L

Yıllık Maliyetler:

İşçiler 264.000.000 X 12 = 3.168.000.000 T.L

1 Mühendis 120 00.000 X 12 = 144 000.000 T.L

1 Tef 9.000.000 X 12 = 108 000.000 T.L

Toplam Yıllık Maliyet: 3.420.000.000 T.L

Elektrik,Telefon ve Su Maliyeti

Telefon Maliyeti:

Ortalama aylık telefon parası: 700.000 T.L

Yıllık telefon parası: 700.000 X 12 = 8.400.000 T.L

Elektrik Maliyeti:

Ortalama aylık elektrik parası: 7.000.000 T.L

Yıllık elektrik parası:7.000.000 X 12 = 84.000.000 T.L

Su Maliyeti

Tesisin su maliyeti şöyledir; Kullanma suyu Harmandalı köyünden veya İZSU tarafından karşılanmaktadır. İçme suyu ise İZSU`dan alınmaktadır.Dolasıyla suyun tesise bir maliyeti bulunmamaktadır.

TOPLAM MALİYET: 532.13 *10 $

1 $= 15150 TL ( 4.1.1994)

Evsel Katı Atıklar

Evsel katı atık; evlerden atılan,tehlikeli ve zararlı atık kavramına girmeyen, bahçe ve park gibi alanlardan gelen atıklardır.

Evsel ve evsel nitelikli endüstriyel katı atıkların öncelikle geri kazanılması esastır. Geri kazanmanın ekonomik veya teknik olarak mümkün olmaması halinde, kısmen enerji veya kompost elde edilmesi maksadıyla termik veya biyolojik işlemlere tabi tutulur. Ancak termik veya biyolojik işlemlere elverişli olmayan veya bu işlemler sonucu yan ürün olarak ortaya çıkan atıkların depolanması zorunludur.

Toplanan ve biriken katı atıklar; belediyeler ve mücavir alanları dışında kalan yerlerdeki sanayi tesisleri veya turistik tesis işletmeleri atıklarının taşınmasından sorumludur.

Bunlar,topladıkları atıklarını belediyelerin işleme veya depolama tesislerine taşımak veya taşıtmak zorundadır. Toplanan evsel atıkların görünüş, koku,sızdırma ve benzeri faktörler yönünden çevreyi kirletmeyecek şekilde, kapalı özel araçlarda taşınması zorunludur.

Evsel atıkları düzenli depolamak maksadıyla inşa edilen alana,insan ve çevre sağlığını korumak maksadıyla;

1) Sıvıların ve sıvı atıkların,

2) Akıcılığı kayboluncaya kadar suyu alınmamış arıtma çamurlarının,

3) Patlayıcı maddelerin,

4) Hastane ve klinik atıklarının,

5) Hayvan kadavralarının,

6) Depolama esnasında aşırı toz, gürültü, kirlenme ve kokuya sebep olabilecek atıkların,

7) Radyoaktif madde ve atıkların,

8) Tehlikeli atık sınıfına giren atıkların, depolanması yasaktır.

Yapılan depolama işleminden sonra açığa çıkan sızıntı su miktarı önem taşımaktadır. Sızıntı suyunun az veya çok olması pek çok nedenlere bağlanabilir. Özellikle İzmir için düşünürsek, İzmir nüfusu bakımından Türkiye`nin üçüncü büyük ilidir. Km `ye 225 kişiye ulaşan ortalama nüfus yoğunluğu ile Türkiye ortalamasından 3 kat daha sık nüfuslanmıştır. Yıllık nüfus artışı %. 35.52 dir. Bu nüfus artışına karşılıkta oluşan çöp miktarı da günden güne artmaktadır.İzmir halkının sosyo-ekonomik durumundan dolayı,tüketilen besin maddeleri meyve ve sebzeler çoğunluğu oluşturmaktadır. Bu tüketim sonucu evsel bölge nin organik bileşeni fazla olmakta ve depo alanlarında sızıntı su problemi yaratmaktadır. İzmir`in mevcut 8 ilçesinden gelen evsel çöpler Harmandalı Düzenli Atık Depolama alanında mevcut olan evsel depolama bölgesinde depolanmaktadır.

İzmir`in yıllara göre katı atık miktarını şöyle belirtebiliriz;

Yıllar Evsel Katı Atık (Ton/gün)

¦¦¦¦¦¦ ¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦

1980 ....................................... 700

1985 ...................................... 1000

1995 ...................................... 1600

2005 ...................................... 2300

2015 ...................................... 3000

İzmir`deki bu artışı karşılayabilecek ve depolama işleminin yapıldığı alan vadi şeklindedir. Vadiye dökülen çöplerin üzeri düzenli depolama tekniğine uygun olarak e sonunda 0,30 cm - 0,7 m arasında değişen kil toprak ile kapatılmaktadır.

Çöpün üzerinin kapatılmasındaki amaçları şöyle sıralayabiliriz;

1) Estetik (görünüş,koku,sinek,haşere,martı,vb...)

2) Rüzgarla çöpün dağılmasını önlemek

3) Isı değişimi ve çöp içindeki mikroorganizmaların faaliyete geçerek bozuşma başlatması ve açığa çıkan gazların etrafa dağılmasını önlemek

4) Yağmur suyu ile çöpün temasını engellemek

5) Anaerobik ortam yaratmak ve metan oluşumunu hızlandırmak.

6) Kokuyu soğurmak

Yüzeysel akış halindeki suların çöp üzerine gelmesini önlemek amacıyla da alanın etrafına açık drenaj kanalları oluşturulmuştur

Deponilerde sızıntı sularının yeraltı suyuna karışmasını önlemek için yapılacak işlemler;

1) Deponi tabanı, tabii yeraltı suyunun max. seviyesinden en az 1 m yüksekte olmalıdır.

2) Deponi tabanı geçirimsiz hale getirilir.Bunun için deponinin tabanı en az 60 cm kil zemin ile sıkıştırılır. Sıkıştırılmış zemin geçirimlilik katsayısı en az 1*10 üssü – 7 ile 10 m/sn olmalıdır. Derinliği en az 10 m ve az çatlaklı zeminlerde bu değer 1*10 üssü - 10m/sn olur.

Harmandalı için yapılan jeolojik etütlerde alanın geçirimlilik katsayısı 1* 10 üssü - 7 ile 10 m/sn arasında değiştiği ve zeminin kil malzeme ile kaplı olduğu için herhangi bir zemin çalışması yapılmamıştır.

3) Geçirimsiz hale getirilen taban üzerine dren boruları döşenerek sızıntı suları bir noktada toplanır. Hidrolik ve statik olarak hesaplanması gereken drenaj borularının çapı en az 100 mm ve minumum eğim %1 olmalıdır.Dren boruları münferit borular şeklinde, yatayda ve düşeyde kıvrım yapmadan doğrusal olarak depo sahası dışına çıkar.

Depo tesisi çıkışında kontrol bacaları bulunur. Dren boruları çevresine kum, çakıl, filtre yerleştirilir. Bu filtrenin boru sırtından itibaren yüksekliği min. 30 cm olur.

Harmandalı bölgesinde sızıntı suları,alanın vadi şeklinde ve eğimli olmasından dolayı vadinin altında oluşturulan doğal arıtmalı kaskat lagünlerde toplanmaktadır.

4) Toplanan sızıntı suları su kirliliği kontrol yönetmeliğinde verilen deşarj limitlerini sağlayacak şekilde arıtılmalıdır. Çalışmalar sürmektedir. (Küçükgül, O. 1998)

Parametre Su Kirliliği Kontrolü Alıcı Ortam Standartları ¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦¦

PH ............................ 6-9

AKM (Mg/lt) ................... 200-100

Yağ ve gres (Mg/lt) ........... 20-10

SO4 ........................... 160-100

7. Sızıntı Su Miktarı ve Maliyeti

Sızıntı su miktarı;iklim,deponi yüzey alanı, deponi gövdesi gibi faktörlere bağlıdır.Sızıntı suyunun bir ana bileşeni yağmur suyudur. Ancak bu iklime ve mevsimlere göre değişmektedir.Daha önce de belirttiğimiz gibi yağmur sularının çöp üzerine gelmesini engellemek için açık drenaj kanalları açılmaktadır.

Harmandalı çöp depolama alanında 30/07/93 - 26/08/93 tarihleri arasında yapılan ölçümlerde aylık sızıntı su miktarı 132 m3 /gün olarak hesaplanmıştır.(Çoban, S. Büyükşehir Belediyesi 1994).

Daha öncede belirttiğimiz gibi İzmir`in evsel çöplerinden kaynaklanan sızıntı suyu bu alanda bir sorun teşkil etmektedir. İzmir`in evsel nitelikli çöpleri %65 SM içermektedir. Sızıntı su problemine şu anda geçici de olsa yağmurlama sistemi kurulmuş ve çalıştırılmaktadır.

7.1. Yağmurlama Sistemi ve Maliyeti

Vadinin altında biriktirilen sızıntı suları bir pompa ile alanın üst kısmında oluşturulan lagüne pompalanmaktadır.

Buradan alana yerleştirilen yağmurlama sistemi ile buharlaşması sağlanmaktadır. Hidrolojik bakımdan buharlaşma,su buharının atmosfere taşınması demektir. Buharlaşma hızı, meteorolojik faktörlere ve buharlaşan yüzeyin özelliğine bağlı olarak değişir. Eğer tabiatta buharlaşmaya bir enerji alış verişi gözü ile bakılırsa, radyasyonun burada etkisi büyüktür. Ayrıca iklim, zaman, enlem derecesi, gökyüzünün bulutlarla kapalı olma durumu ve rüzgar etkilidir. Toprağa sızmakta ve bitki örtüsüde etkili olmaktadır.

Yağmurlama Sistemi Maliyeti

-TOPLAM MALİYET ............................. 23.874.016 T.L-

(Miktarlar 17/11/93`de EGE YILDIZ firmasından alınmıştır.)

Yağmurlama sisteminden sonra, yine sızıntı su problemine çözüm olarak düşünülen ve şu anda test çalışması yapılan pilot tesis ünitesi vardır. Eğer test çalışması sonunda iyi veriler elde edilirse tesis çalışmaya başlatılacaktır. Şu anda tesisin getirdiği bir maliyet yoktur.

8. Pilot Tesisin Çalışmalrı ve Sızıntısı Arıtma Tesisi Projelendirilmesi

Bu tesis anaerobik bir sistemdir. Bu olay, havasız ortamda bakteriler tarafından atığın parçalanıp yararlı ürünler elde edilmesi dir. Bu olay iki safhada oluşur.

1) Asidifikasyon safhası

2) Gazifikasyon safhası anaerobik sistemin iyi çalışması için bu iki olayın iyi çalışması gerekmektedir. Pilot tesisin çalışması şöyledir.

Asitleşme tankında bulunan ham suya devamlı olarak pH ve sıcaklık ölçümü yapılıyor. Tanka P,N beslemesi yapılarak, pH`a bağlı olarak NaOH,HCl asit ilave ediliyor. pH=6-8 arasında tutuluyor. Tank bir karıştırıcı ile devamlı karıştırılıyor. Tankdaki sıcaklığı sabit tutmak için tankın dışından sıcak su dolaştırılıyor. Asit tankındaki su metan reaktörüne geçiyor. Yine metan reaktöründeki suyun sıcaklığını sabit tutmak için dışşından sıcak su dolaştırılıyor. Bu reaktörden çıkan su çökeltim havuzuna alınıyor. Çökeltim havuzunda özel bir düzenekte oluşturulan CH bir yakma bacası ile alınarak yakılıyor.

Son aşama ise; proje hazırlanmış tatbikat aşamasına geçilmiştir.

Deponi gazı tesisi yeterli gaz çıkışı olmadığından çalıştırılmamktadır. Kuyulardan da yeterli miktarda gaz çıkmadığı için başlangıçtaki gibi ölçümler ve ayaralar yapılmamaktadır.

Kaynak:

Küçükgül, Orhan (1998) : Harmandalı Deponisinde yerinde görüşmeler ve alınan işletme verileri ve bilgileri.

Çoban, Sibel (1998) Büyükşehir Belediyesi Çevre Sağlığı Dairesinden alınan bilgiler.