Bilgisayar Teknolojisi ve Atıkları (Yönetmenlikler ve Geri Kazanılması)
Prof. Dr. Ertuğrul ERDİN
Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü
Bilgisayer Devrimindeki Hızlı Gelişmeler ve Katı Atıklar Açısından Oluşan Sorunlar
Dünya'nın ilk bilgisayarının yapımına 1939'da batlanmıt 1946'da bitirilmitti. Vakumlu tüplerden olutuyor ve çalıtırken de çok ısındığından pahalı ve dev bir soğutma sistemlerine sahipti. ENİAC dünyanın ilk bilgisayarı idi. Laptop'ların, notebook'ların dedesi bu ENİAC 30 ton ağırlığında idi. "Chip" = yonga üretimi bilgisayar tarihinde bir çığır açtı. Dev bilgisayar atıkları yerine PC atıkları olutmaya batladı.
17 Ocak 1990 'da yürürlüğe giren ithalat rejimi ile 5 yatını atmayan bilgisayarlar ithal edilmeye batlandı, bu da ülkemizin bilgisayar çöplüğü olmasına bir katkı sağladı. Araba mezarlığı olması yetmiyormut gibi kendi elimizle bir de bilgisayar hurdalarının bertaraf edildiği bir ülke haline geldik. Örneğin Almanların en fazla üç yıl kullanıp yeniledikleri makinaların eskisi bize hurda olarak gelecektir. Onlar için hurda ve demode olanlar bizde piyasaya sürülmüttür.(Evkuran, 1990). Bilgisayar üreten veya pazarlayan yerli uluslararası çok ortaklı tirketlerde tartıtmalar 1990 yılında çok yoğun bir tekilde sürmüttü.
Bilgisayar destekli eğitim projesi için seçilen okullarda , yüz milyonlarca lira verilerek alınan bilgisayarlar, öğretici eleman yetersizliği nedeni ile aylarca bekletildi ve durduğu yerde bilgisayarlar demode oldu (Güven,1991). Pilot okul seçilen 16 okulun hiçbirinde bilgisayar destekli eğitim verilemedi. Seçilen okullardan bazılarına örnaklar ise :
Kabatat Erkek Lisesi; Hüseyin Avni Sözen Anadolu Lisesi; Beyoğlo Anadolu Lisesi; Çemberlitat Kız Lisesi; v.d.
Bir yandan milyonlarca lira ödenerek alınan bilgisayarlar kullanılamazken, diğer yandan da teknolojideki hızlı gelitme ve rekabet nedeni ile sürekli olarak da fiatları dütmekte ve yeni modellerin becerileri artmaktadır.
Geçen yıl yüksek fiatla satılan bilgisayarın veya yan ürünlerinin fiyatı bu yıl daha ucuzluyabiliyor. Çünkü sürekli bir evrim ve değişim söz konusu, nerede oeski geri zekalı bilgisayarlar, bugün süper zekalı olan bilgisayarlar, işlemcileri gelittirildikçe hemen geri zekalı damgasını yiyecek. Bilgisayarda marka enflasyonu yatanıyor. Bilgisayar montajcılığının da yaygınlatması iyice yaygınlatması fiyatların dütmesine markasının ne olduğu belirsiz olan bilgi-sayarların fazla satılmasına neden oldu ve olmaya devam ediyor. Dünya daki güncel global ekonmoik kriz bilgisayar sahasını pek etkilememite benziyor..
Yeni yeni bilgisayarlar çıktı ve sürekli çıkacak.. Bugün insan sesini tanıyan ve sesle komutları kabul eden bilgisayarlar bugün doktorlar, borsacılar, gazeticiler v.s. tarafından kullanılmaya batlalayacak, yarın başka sürekli teknolojik gelişim değititim ve evrim.. 20 yıl öncelerinin hayali bugün gerçek oldu. Hayal gücü olan büyük dütünen insan, özgür insan, baskı altında hissetmeyen insan yaratıcıdır ve yaratıcı olabilir. Klavye kullanmadan bilgisayarlara yazıları dikte etmek ve onu ondan metin olarak almak artık mümkün oldu. Bu ise bilgisayar yonga tekniğindeki hızlı gelitmeler sonucunda gerçekletti. " Speech Server " sistemi. Bu sistem değitik kullanıcıların sesini tanıyor.
Bilgisyar sanayisinin hem teknoloji hem de yönetim ve pazarlama konularında yeniden yapılanma sürecine girildi. Eski modeller de atık olutturdular. Yeni bir ürünün ömrü en fazla altı aydır. Geliten teknoloji de ürün maaliyetini rekor seviyede dütürdüğü bir gerçektir. Bir yandan fiatlar ucuzluyor bir yandan da boyutlar küçülüyor. Daha küçük ve daha hızlı kendini satar oluyor. Yonga teknolojisindeki çok hızlı gelitme ve güçlü yongaların üretilmesi sayesinde kitisel bilgisayarlarda kar marjı azaldı-ğından bilgisayarlar kilo ile alınır, satılır hale gelmittir. Yeni ürün pahalı bir fiatla belirli sayıda satıldığı zaman tüm masraflarını ve karını karşılamktadır. Ondan sonra da elde kalan maaliyetine veya biraz da altında verilmektedir. Eğer verilmezse, kullanılmamış katı atıklar oluşacaktır. Gelitmeyi arkadan izleyenler de teknolojiye , bilgisayara ısındırılacak ve alışkanlık oluşturulacak, alışanda da yenilenme ve değişme hırsı yavaş yavaş yeşerecektir. Böyle bağımlı tüketiciler artacak, pazarlama şansı hen açık kalacaktır. Hali hazırdaki seyir bu şekilde gitmektedir.
Yüksek teknolojinin ham petrolü sayılan yonga dünyasında çok güçlü bir yonga üretildi. Bu yongalar onbin sayfa yazıyı hafızasında saklayabiliyor. 256 megabayt bilgiyi tırnak büyüklüğündeki bu yongalar saklıyabiliyor. 1000 sayfalık bir gazete kollek-siyonu. İu anda kullanılan bilgisayarlardaki yonga kapasitesi 4 megabayt. Bu güçlü yongalarda ise 4x64=256 megabayt (256D-RAM). Dünyanın en büyük yonga üretici tirketleri Çizelge 1 ' de verilmittir.
Çizelge 1 : Dünyanın 5 büyük yonga üreticisi
-------------------------------------------------------------------------------
İirketin adı Ülkesi Satıtları (Milyar US Dolar)
-------------------------------------------------------------------------------
NEC Japonya 4.774
Toshiba Japonya 4.579
Intel ABD 3.802
Motorola ABD 4.019
Hitachi Japonya 3.765
-------------------------------------------------------------------------------
Bu yongadaki devreleri birbirine bağlayan tellerin inceliği 0,2 mikron, bu tellerin üretilmesi için çok gelitmit teknolojiye ve temiz bir itletmeye ihtiyaç var. Bu da yeni bir yatırım demektir. Yatırımın boyutu da yaklatık bir milyar dolar.
Bir çok yenilik de sırada: Klavye yerine kalemler, " sayısal yardımcı" denilen cebe sığan minik bilgisyaralar sesle verilen komutları kabul eden bilgisayarlar, çok yüksek kapasiteli süperbilgisayarlar ...
Mikroitlemcilerin daha küçük ve güçlü hale geleceği, bilgisayar boyutlarının da alıtılmadık oranlarda küçüleceği belirtiliyor.
Bilgisayar üretimindeki köklü değitimden serbest piyasa kurallarına göre ayakta kalmak ve yatamak isteyen hiç bir tirket kaçamayacak.
Teknolojideki hızlı değitim ise savunma sanayinden, finans sektörüne kadar her yerde yenilenmeyi gerektiriyor.
Körfez Savatında Irak'ın Scud füzelerine kartı Patriot'ların fazla batarılı olama-masının, bilgisayar donanım ve yazımlarının geriliğinden kaynaklandığı anlatıldı.
Bill Gates'in amacı (Microsoft'un %30 hisseli ortağı) enformasyon devrimine öncülük etmek bilgisayarlarla telvizyonları birlettirmek. (CD-ROM = Bilgi okuyan kompakt diskler). Kurduğu yazılım tirketi Microsoft'u kısa zamanda küçücük bir tirketen ABD'nin en büyük tirketi yaptı. Dünyadaki 120 milyon PC' de Microsoft'un MS-DOS bilgisayar itletim sistemi kullanılıyor. 1994'de 140 milyona çıkacağı tahmin ediliyor. Amacı İnteraktif TV; kitisel bilgisayar ile (PC), televizyonun (TV) tek bir cihazda birlettirilmesi. TV-PC bilgi devrimi ufukta yenilik olarak görülmektedir.
Görüldüğü hızlı geliten ve yapılanan bilgisayar teknolojisi sayesinde eski bilgi-sayarlar ve elektronik cihazlar hurda olmakta ve çöpe gitmektedir.
Türkiye'de de son yıllarda bilitim sektörü önemli gelitmeler göstermittir. Büyüme hızı % 30'un üzerindedir. Dünyada artık gelitmitlik kiti batına düten bilitim aracları ile kıyaslanmaktadır. Dünya ortalamsında kiti batına düten bilitim harcaması 72 dolardır. Japoya'da toplam harcama 70,2 milyar dolar; ABD'de de 194,3 milyar dolar; Avrupa ülkelerinde toplam 108,1 milyar dolar; Türkiye'de ise 333,9 milyon dolardır. Kiti batına olarak: Japoya'da 570 dolar; ABD'de 781 dolar; Avrupa ülkelerinde 233 dolar; Türkiye'de ise 6,13 dolar. Ancak ülkemiz kurumlatmamıt bir çok markanın serbestce at oynattığı bir pazar haline gelmittir. Bu da bilgisayar hurdalarının olutmasına bir potansiyel yaratmaktadır.
Özellikle Eylül 1996 dan itibaren AB ülkelerinden biri olna Almanya’da Katı Teknik Ekonomisi ve Teknolojisi uygulamalrında ana
yönlendirici mekanizma yasa ve yönetmelikleri şu aşağıda sıralananlardır:
Almanya daki bütün kati atik uygulamasinin motoru ve yaptirim gücü olan unsurlar asagidaki yasa ve yönetmeliklerdir:
1.- Kreislaufwirtschafts- und Abfallgesetz ... vom 27. September 1994
(geändert am 12.September 1996...)
Cikan kanun hem kati atiklarin ekonomiye geri kazanilmasini tesvik etmekte hem de bertrafi zorunlu olan kalintilarin da cevreye zarar
vermeyecek sekilde bertrafini garanti altina almaktadir.
2.- Verordnung zur Bestimmung von besonders überwachungsbedürftigen Abfaellen
Federal Kanunlar Yapraginda yayinlanan Yönetmeliklere göre hareket edilmesi zorunlugu vardir:
„ Özel olarak kontrol edilmesi gereken atiklarin tayini yönetmeligi“ 10.09.1996.
„ Özel olarak kontrol edilmesi gereken atiklarin degerlendirilmesi yönetmeligi“ 10.09.1996.
„ Atiklarin degerlendirlimesinin ve bertarafinin belgelendirilmesi yönetmeligi“ 10.09.1996.
„ Atiklarin tasinmasina müssade etme yönetmeligi“ 10.09.1996.
„ Atiklarin bertarafi icin görevli isletmeler icinyönetmelik“ 10.09.1996.
„ Avrupa Atik katologunun olusturulmasi icin yönetmelik“ 13.09.1996.
„ Kati Atik konseptlerinin olusturulmasi ve kati atik bilancolari icin yönetmelik“ 13.09.1996.
Elektronik Atıkların Oluşumunun Kaynağında Azaltılması / Engellenmesi
Örnek bir Elektronik Sanayii: ELSA Elektronik GmbH, Aachen (IFA da) elektonik parca
üretiminde, kart, chips ve diger parcalar, platte vs, atik olusmayacak sekilde üretim akisinin
izlenmesi ISO 14000 ne önem verilmesi, EKO-AUDIT, ürün menejeri ürünü dogumundan
ölümüne kadar, ya da besikten mezara kadar izliyor, elektronik ambalajlamasi sirasinda fazla
ambalaj ve cevre dostu ambalaj malzemesi özellikle de kagit ambalaj ve amabalajlama teknigi
de (mal güvenligi vs) isletmede gelistirilen teknolojilerle saglaniyor. Karton ambalj olmasina
ragmen elektronik parcalar düsmesi veya carpmasi halinda ambalaj koruyor. Az ambalaj
malzemesi , kücük paket , (dezavantaji az reklam yazabilme ) , avantaji cevredostu. Disket
yerine CD kullaniminin yayginlastirilmasi tüm programlarin CD de toplanmasa ve dagitilmasi:
avantaji CD tekil bir malzeme kolay geri kazanilabliyor, diskteler coklu malzeme malzeme
ayrilmasi geri kazanilmasi zor ve pahali. (Fushi ve Werner firmalarai CD üreten ana firmlara
geri aliyor ve geri kazaniyor). Geri kazanma olayi ise %98 . Bir CD de 650 MG yükleme
olanagi var. Firma biyoatigi da yerinde ayni topluyor. Isletme sirasinad olusan atiklari da
kaynaginda ayni toplatiyor. Minumum ambalaj kullaniyor. ekonomik ucuz ve cevre dostu ürün
üretmek icin bazi parcalari altfirmalara yaptiriyor.
EDV Elektroschrott Entsorgung (elektronik hurda bertarafi)
Giessen de aynı şekilde elektronik eşya veya ürün atıkları örnek denilecek düzeyde organize olmuş
bir şekilde toplanmakta ve değerlendirilmektedir.
Almanya da ortalama yilda 1-1,5 milyon n elektronik hurda üretilmktedir.
823 000 tonu ev aletleri
444 000 tonu eglence araclari
104 000 tonu informasyon teknigi aygitlari
15 000 tip teknigi aygitlari
487 000 ton digerleri
1998 yılı icin toplam : 1 873 000 ton
Elektronik atiklari bertaraf edilirken ve geri kazanilirken, kesinlikle havanin, topragin, suyun kirlenmesinin
önünün alinmasi istenmektedir.
Yüksek oranda icindeki maddelerin geri kazanilmasi ve degerlendirilmesi istenmektedir.
Tasima, emek ve enerji masraflarinin az olmasi
Önlenemeyen kalintilarin da zararsiz bir sekilde bertarafi istenmektedir.
Parcalanmis bir TV den
BaO iceren cam
PbO iceren cam
Metalik malzeme
Plastikler
Floresans maddeleri (renkli televizyon; siyah beyaz televizyon) (Mekanik veya termomekanik ayirma )
Elektronik plakalarinin ayrilmasi:
mekanik ayirma
demontaji yapilacak olan kisimlarin tanimlanmasi
hedefli kesin bir yapi parcasinin alinmasi
geriyekalan yapi parcalarinin ayrilmasi
Parcalama
Ayirma
Dilim dilim kismlara ayirma
Demontaj
Sadece bir kanadini parcalayarak ayirma
Tüm baglarini parcalayarak ayirma
Plastik Atiklarinin Degerlendirilmesi:
önce geri kazanilmasinin önemi
Strateji belirlenmesi;
.o Plastik türü ve miktarinii saprtanmasi
o Durum analizi
o Hedef konulmasi
o Straje saptanmasi
Operasyonun planlanmasi
o önlemlerin planlanmasi
Gerceklestirme
o gerceklestirme
o kontrol etme
Tamamen Özel girişimcilik ruhu ve yeni iş sahası yaratma işsize iş bulam iş olanakları yaratma felsefesi ile
kurulan şirketler eyalet ve merkezi hükümet destegi ile çalışmaktadırlar:
Arbeitskreis Elektronik-Schrott Entsorgung Berlin-Brandenburg : Kurum
elektrikli aletler ve elektronik cihazlarin toplanması, tasinmasi ve değerlendirilmesi icindeki
maddelerin geri kazanilamsi konusunda yaptigi bire bire calismalar, halkin motivasyonu,
yasalarin yaptirimi ve uygulamanin basarili olmasi
Elektronik Artıkların Sorunu ve Geri Kazanılması
Bilgilenme ve bilgileride en iyi bir şekilde depolama, aktarma, hızlı haber alma
ve hızlı karar verme , yenilenme çağında yaşıyoruz. Elektroniğin bu alanda insanlığa hizmeti çok büyük. Ancak her kullanılan eşya gibi elektronik aletler de ömürlü. İu veya bu şekilde ömrü dolduğunda ne olacak. Torağa mı gömülecek, yoksa içindeki değerli maddeler geri mi kazanılacak ? Bu makalede elektronik atıklara çağdaş katı atık ekonomisi ve tekniği açısından gelişmiş ülkelerde nasıl yaklaşıldığı ve ne yapıldığı ele alınmaktadır.
Çağımız bilgi çağı , bilgisayar çağı. Özellikle son on yılda bilgisayar kullanımı dünyada hızlı bir şekilde arttı. Bu artış hızının devam edeceği de tahmin edilmektedir. Türkiye bilgisayar piyasasında da çok çeşitli markalar bulunmaktadır. Bu belki ilerde büyük bir bilgisayar mezarlığının,hurdalarının oluşmasına neden olacaktır. İnsanımıza 1950'li yılları hatırlatırcasına. Ülkemiz dönmüştü o zaman traktor mezarlığına. Hızlı ilerleyen ve gelişen teknoloji nedeni ile kullanılamaz hale gelen veya gelecek olan bilgisayarların içindeki geri kazanılabilir değerli maddelerin ekonomiye geri kazandırılması, toplanıp taşınmasından tüm işlemlerine kadar yöntemlerin geliştirilmesi veya dünyada gelişmiş ,gelittirilmiş yöntemlerin ülkemize çok geç kalmadan transferi gerekmektedir. Elektronik çağının artıkları her türlü elektronik cihazlar ve aksesuarları günümüzün oldukca kirlenmiş dünyasında bir çevre sorunu olmamalıdır ve çevre sorunları yaratmamalıdır. Çağdaşlaşmayı çevre bilinci ile birlikte gerçekleştirmek zorundayız.
Elektronik Hurda
Yılda yüzlerce, binlerce radyo, televizyon, bilgisayar ve video gibi sayısız elketronik atıklar oluşmaktadır. Bunlar tamircilerde ve/veya hurdacılarda uzun süre beklemekte, içindeki değerli maddeler en son aşamada geri kazanılmaya çalışılmaktadır. Hiç bir şekilde değer bulmayan, satılamayanlar da çöplüklere atılmakta-dır. Batı ülkelerinde bu tür atıkların gelişi güzel çöplüklere gitmesini önlemek için düzenleyici yönetmelikler hazırlanmakta ve yürürlüğe konmaktadır. Böylece maddenin çevrimi kontrol altına a-lınmaktadır. Üreticinin 'ürünü atık haline dönüştüğünde onu geri alma' zorunluluğuna dayanmaktadır, tüm çıkarılan , çıkarılacak olan yönetmeliklerin esası. “Elektronik
Atıkları Yönetmeliği " çıkabilir v.d. gün ve gün güncellik kazandıkca artan çevre bilinci ile kamuoyundan baskı artınca arka arkaya çevreyi ve kaynakları korumaya yönelik olarak çıkmaktadır. Ülkemizde yürürlüğe giren 14 Mart 1991 de Resmi Gazete de yayınlanan "Katı Atıkların Kontrolu " Yönetmeliği de aynı amaca hizmet vermek içindir. Ambalajlarla ilgili kısmında ise 22 İubat 1992 tarihinde plastik ve metal sıvı ambalajların geri kazanılmasına yönelik değişiklikler yapılmıştır. Bu tür yönetmeliklerin sayısı ve/veya kapsamı elastiki olmayan , net olan tanım ve ifadelerle artırılmalıdır. Böylece maddenin çevrimi kontrol altına alınmaktadır. Üreticinin 'ürünü atık haline dönüştüğünde onu geri alma' zorunluluğuna dayanmaktadır, tüm çıkarılan , çıkarılacak olan yönetmeliklerin esası da bu olmalıdır.
Elektronik hurdasının miktarını bilmekte ve izlemekte yarar vardır, Avrupa Topluluğu ülkelerinde bu iyi izlenmektedir. Örneğin Almanya` da yılda 150 000 ton elektronik hurdası oluşmaktadır. Bunun yaklaşık % 5`i olan 7 500 tonu eskimiş bilgisayarlar ve onların parçalarıdır. Radyo,televızyon,vıdeo ve otomatik kontrol cihazlarının ki ise yılda 70 000 tondur.
Bu miktarların önümüzdeki yıllarda yılda %5 ile %10 arasında artacağı tahmin edilmektedir. Bu artışın nedeni ise sürekli olarak elektronik sanayiinde teknoloji ve model değişimidir. Bu durum tüketimi kamçılamaktadır.
Örneğin Federal Almanya`da her vatandaş yılda elektronik cihazları için 300 DM harcamaktadır. 1988 yılında 4,5 milyon televizyon, 1,8 milyon video ve 450 000 bilgisayar satın almışlardır. 1989 sonunda 2,6 milyon bilgisayar tesisi kullanılmaktaydı bunun 2,2 milyonu bilgisayar`dır. Bu cihazların kullanım ömrü yaklaşık olarak beş yıldır.
Ürünlerin üretiminde kullanılan malzemelerin ve yöntemlerin farklı oluşu nedeni ile bunlara uygulanan geri kazanma yöntemleri de farklı farklıdır. Dolayısıyla geri kazanılan miktarlar da çok değişkendir.
Aygıtların ağırlığının yaklaşık % 10`nu kadar ağır olan platin hurdalarının hazırlanmasında elde edilen değerli madde miktarı aşağıdaki gibidir:
1 ton platin hurdasında
1 kg altın
6 kg gümüt
12 kg aluminyum
20 kg kalay
ve bakır,nikel, krom,kadmiyum vardır (1,2,3).
1990 yılında en büyük bilgisayar platin hurdası değerlendıricisinde bile altın miktarı 3 ile 10 gram arasında bulunmuştur. Burada kullanılan malzemenin %30`zu plastik , %25`i bakır ,%1-5`i kurşun ,%5-10 demir , %1-3 `i nıkeldir.
Örneğin bir televizyonun işlenmesinde , TV`nin ağırlığını 32 kg olarak kabul edecek olursak; 7 kg çelik , 0,42 kg bakır , 0,31 kg alumınyum geri kazanılmaktadır.
Ayrıca her TV aygıtında 2,5 mg altın , 140 mg gümüş bulunmaktadır. Bunların değerlendirilmesi veya bertarafı (giderilmesi) sırasında çevreye etki eden ağırmetallerin dışında , yağlar ve gresler de vardır (1,2,3).
Kondansatörlerin , akülerin , yaklaşık 1kg olan lumınesens tabakasının sökülmesi ve ayrı bertaraf edilmesi ile çevreye olan olumsuz etkisi en aza indirilebilir.
Luminesens tabakasının eluatında :
0,016 ppm kadmiyum
0,01 ppm kurtun
1,21 ppm baryum
0,009 ppm stronsiyum bulunmuttur (1,2,3).
Elektronik aygıtlarda alevlenmeye karşı koruyucu olarak kullanılan maddeler de çok büyük bir önem arzetmektedirler.
Alevlenebilir olan aletlerin plastik kutuları ,iletim plakaları, kaplo izolasyonları gibi kısımları bu maddelerle kaplanmaktadır. Alevlenmeye karşı koruyucu olarak kullanılan maddelerin çoğu brom içeriklidir. Örneğin polibromludifenileter (PBDE) , bromfenoller, polibromlubifeniller v.b. gibi . İletim plakalarındaki brom oranı ağırlığının %6`sı kadardır.
Plastık malzemeyi alevlenmeye karşı korumak için kullanılan bu maddeler işleme ve üretim sırasında termik yükler altında kalınca polibromürlü dibenzodioksinler ve dibenzofüranlar oluşmaktadır. Bu oluşan maddeler de ürünün içinde kalmaktadır.
Bir kilogram plastikde 1000 nanogram PDDF ölçülmüttür.
Yakılan aletlerin kalıntılarında 80 ppm PBDD ve PBDF bulunmuştur. Bu nedenlerden dolayı PBDE Almanya`da üretilmemekte ve kullanılmamaktadır. Ancak eski cihazlar ve ithal malları bu maddeleri içermektedir. Almanya`da alevlenmeye karşı koruyucu madde olarak ya magnezyumoksit , aluminyumoksit gibi brom içermeyen ya da kanserojen olan dioksin ve füran oluşmasına neden olmayan brom bileşikleri kullanılmaktadır.
Bu aletlerin bakımı onarımı kadar ,hurdalarının iyi parçalanması ve içindeki maddelerin geri kazanılması , bunun için de yöntemlerin geliştirilmesi büyük önem göstermektedir.
Bugün Almanya`da ellinin üzerinde firma elektronik hurdasının işlenmesi ve değerlendirilmesi konusunda çalışmaktadırlar . Elektronik hurdasının ayıklanmasından ve işlenmesinden sonra ileri aşamada geri kazanmak için özel pirometalurjik ve hidrometalurjik yöntemler uygulamak gerekmektedir.
Elektronik artıklarının değerlendirilmesindeki ana sorun bunların toplanmasının ve taşınmasının organizasyonunda ortaya çıkmaktadır. Bu konuda hem üretici firmalar , hem de bertarafcı (uzaklaştırıcı) firmalar bazı modeller geliştirmişlerdir. Örneğin hurda bir cihazınızı evden almaya gelirlerse 1,5 DM/kg hurda ,eğer siz götürür teslim ederseniz 0,20 DM/kg hurda ödemek durumdasınız. Artıklar borsasında bilgisayar çok aranır olmuştur. Üretici firmaya eskileri geri alma zorunluğu yasalarla sağlanmalıdır.
Bu konuda bazı firmalar kendiliğinden kullanılmış ürünlerini geri alma sistemini oluşturmuşlardır.
Yanmış veya yanma tehlikesi geçirmiş elektronik artıkları dioksin ve füran tehlikesinden dolayı özel artık olarak ayrı işlem görmelidir.
Almanya örneğinde de görüldüğü gibi ortalama beş yıl kullanma ömrü biçilen cihazların hem içindeki bazı parçalarının ömrünü uzatmak , hem de değerli metalleri geri kazanmak azalan dünya maden rezevlerinin korunması , yararlanma süresinin uzatılması bakımından da çok önemlidir.
Elektronik hurda içinde çok çeşitli geri kazanılabilecek maddeler vardır: metaller, yarı metaller, plastikler, yağlar ve ekran tüplerindeki çeşitli zehirli maddeler.
Köln yakınında bir firma 7 000 m2'lik bir hallede 15 işçisi ile birlikte ekran, printer, telefon tesisleri v.d. olmak üzere yılda 50 000 birim parçalamaktadırlar. Bu birimler elle yedi fraksiyona ayrılmaktadır:
- Demir ve metal hurdası
Ekranlardan, tastaturlardan, printerlerden ve otomatik kontrolden gelen tüm parçalar kontenyere atılmaktadır. Demir, aluminyum, bakır, kalay ayıklandıktan sonra yüksek fırınlarda eritilmekte tekrar hammadde olarak geri kazanılmaktadır.
- Teknik plastikler
Ekranın , klavyenin v.d. plastikleri temizlenip, öğütülmektedir. Bu öğütülen plastikler plastik işleyen tesislere yeni ürünler üretilmesi için gönderilmektedir.
- İletim plakaları
İletim plakalarındaki yarı iletici chips'ler , kondensatorlar ve dirençler mekanik olarak uzaklaştırılmaktadır. Bu sökülen parçalar çelik bidonlarda biriktirilmektedir. Özel bir firma kuru ve yaş yöntemlere göre içindeki ağırmetalleri ve değerli elementleri geri kazanmaktadır. Yeminli bir örnekleyici yerinde tüm prosesi kontrol etmektedir. Geriye kalan plastik plakalar metal kaplamalarından ayrılmaları için parçalanmakta , metal tekrar kullanılmakta ve plastikler de düzenli bir şekilde depolanmaktadır.
- Piriz ve bağlantıları
Tüm piriz ve bağlantıları demonte edilmektedir ve aynen iletim plakaları kısmında olduğu gibi ağırmetallerin ve saf metallerin geri kazanılması için özel firmalara verilmektedir.
- Kablolar
Tüm kaplolar parçalanmakta bakır ve plastik mekanik olarak ayrılmakta ve tekrar değerlendirilmektedir. Plastik atıkları yol dolgusunda, çiçek saksı ve sandıkları üretilmesinde kullanılmaktadır.
- Piller
Elektronik cihazlardaki tüm kuru piller elle demonte edilmektedir. Sonra toplanmakta, değerlendirilmekte, geriye kalan da zarar vermeyecek bir tekilde bertaraf edilmektedir.
- Cam
Tüm ekran tüplerinde önce patlamayı önlemek için içindeki vakum uzaklaştırılır. Tüplerin içindek bakır sarımlar alınır. Sonra da tüpler mekanik olarak parçalanır. İçindeki diğer metallerden ayırt edilmiş olunur. Metal ve çelik hurdalar ayrıldıktan sonra haddehanelerde ve yüksek fırınlarda tekrar değerlendirilmektedir.
İu anda ekran tüplerinin camları henüz değerlendirilmemektedir.
Elektronik hurdaları ne olacak, nasıl bertaraf edilebilir, çevreye etkisi ne gibi sorulara yanıt arandığı ve çözümleri için ciddi bir şekilde uğraşıldığı buradan da anlaşılmaktadır.
Thyssen Entsorgungstechnik GmbH , TET/Thyssen Sonnenberg GmbH 1991 'in mart ayından beri Essen ' de ve Duisburg'da elektronik hurdalarını geri kazanma teknolojilerini geliştirmek için çalışmaktadırlar (4). Pilot düzeydeki bu çalışma başarılı olur ve çevreye uyumlu bir teknoloji geliştirilince piyasaya arzedeceklerdir.
Sonuç
AB (EU) ülkelerinin korkulu rüyası olan Töpfer Kanunu diye tanınan ambalaj yönetmeliğinin yanı sıra ; Almanya 'da elektronik atıklarının ayrı toplanması ve değerlendidrilmesi için de sıkı bir yönetmelik hazırlanmaktadır. Yönetmeliğin amacı hem üreticisi hem de tüketicisi ile daha az atık oluşturarak yaşayan uzlaşmış toplumlardan ve bireylerden oluşan bir ulus yaratmaktır. Ülkemizde de bu konuda geç kalınmadan çalışmalara başlamak ve yönetmeliğini hazırlamak gerekir.
Kaynaklar :
Anonım (1990) : EntsorgungsPraxis , Dergileri, Gütersloh, Almanya
Anonım (1991) : EntsorgungsPraxis , Dergileri, Gütersloh, Almanya
Anonım (1992) : EntsorgungsPraxis , Dergileri, Gütersloh, Almanya
Thyssen Entsorgungstechnik GmbH,TET/Thyssen Sonnenberg GmbH (1991): Essen ve Duisburg'daki çalışmalar hakkında broşür.
Evkuran, Levent (1990) : " Kullanılmıt bilgisayara serbesti " Günet Gazetesi, Ekonomi, S.15 , 30 Ocak 1990, İstanbul.
Gürses, Levent (1992) : "Bilgisayarın kulakları çıktı" Milliyet Gazetesi, 30 Kasım, S.7 , İstanbul.
Gürses, Levent (1992) : "Elektronik minik bir dev doğuyor" Milliyet Gazetesi, 21 Aralık, S.7 , İstanbul.
Gürses, Levent (1992) : "Bilgisayar Çöplüğü" Milliyet Gazetesi, 7 Aralık, S.7 , İstanbul.
Gürses, Levent (1992) : "Elektronikte Minik Bir Dev Doğuyor" Milliyet Gazetesi, 21 Aralık, S.7 , İstanbul.
Gürses, Levent (1992) : "Bilgisayarda patronunu görürsen, sakın tatırma" Milliyet Gazetesi, 28 Aralık, S.7 , İstanbul.
Gözlem Gazetesi (1992) : "Bilgisayarda devlet kontrolü" Türkiye Ekonomisi, Gözlem Gazetesi, S. 41, 28.12.1992, İzmir.
Gürses, Levent (1993) : "Tek Tut Devrimi" Milliyet Gazetesi, 25 Ocak, S.7 , İstanbul.
Anonüm (1993) :" Bilgisayarda rekabet büyük ucuzluk sağladı" Ekonomik Politik GÖZLEM Gazetesi, Sayfa 12, 4-10 Ocak 1993, İzmir.
Güven, Gülseren (1991) :" Okullar Bilgisayar Çöplüğü" Milliyet Gazetesi, 6.5.1991, S.3, İstanbul.
Erdin, E. (1998) : Aachen, Berlin, Giessen ve Frankfurt , Wiesbaden da Kurum , Tirket, Kurulutlarla birebir temas bilgilenme. (Haziran-Ekim 1998)