Katı Artıkların Kompostlaştırılması ve Kullanılması
Ertuğrul ERDİN
Dokuz Eylül Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi Çevre Mühendisliği Bölümü Buca/İZMİR
1. Katı Artıkların Kompostlaştırılması
1.1. Giriş
Katı artıkları "Kompost" oluşturarak değerlendirme ve doğadan alınanın yeniden doğaya kazandırılmasıdır (Biorecycling). Eskiden beri uygulanmaktadır. Eskiden Çin'de bu amaçla uygulanan kompostlaştırma günümüzde gelişmiş ülkelerde oluşan büyük miktardaki çöpün en zararsız şekilde bertaraf edilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Böylece humus gibi yararlı bir son ürün elde edildiği gibi deponiye giden katı artık miktarı da azaltılmaktadır.
Ev, işyeri, esnaf ve sanayii'de, bahçede oluşan mikroorganizmalar tarafından kolay ayrışan organik bileşiklerin ayrışma sonucunda oluşturduğu stabil mineralize olmuş ürünün adı "KOMPOST" tur. Buna atıksu arıtma tesislerinde oluşan arıtma çamurları da katılmaktadır. Ayrıca diğer bir dizi monoartıklar da yapı verici, ayrışmayı iyileştirici ve hızlandırıcı maddeler olarak ilave edilmektedir.
Organik maddelerin, özellikle biyoçöp içinde bulunan atıkların kompostlaştırma yolu ile ayrıştırılmas, hümüsleştirilmesi bu nedenle en akılcıl ve en doğal ekolojik - ekonomik bir çevrim , geri kazanım olarak görülmelidir. Organik maddeler (biyoçöp) ziyan edilmemelidir.
Pestisid, herbisid, akarisid, inzektisid ve bunlar gibi sayısız kimyasallar hastalıklara ve zararlılara karşı savaşımda bitki yetiştiriciliğinde kullanılmaktadır. Ayrıca toprağa aşırı miktarda yapay gübre verilmektedir. Bu da bir bakıma aşırı gübrelemeye ve suların kirlenmesine neden olmaktadır. Halbuki çeşitli kaynaklarda oluşan mikroorganizmalar tarafından ayrıştırılabilir organik bileşikleri içeren atıklar (biyoçöp-yeşilçöp) biyuolojik olarak aerobik veya anaerobik olarak stabilize edilebilir. İşte o zaman elde edilen ürün (kompost) tarımda ve ormancılıkda kullanılabilir. Topraklarımız organik maddece fakir olduğundan verilen yapay gübreler de toprakda iyi tutulmamakda ve daha kolay yıkanabilmektedir. Kompost toprakların su tutma özelliğini de artırmaktadır. En önemlisi kompostlaştırma sayesinde deponiye gidecek çöp miktarı da azalacak deponini ömrü uzayacaktır. Peyzaj korunacaktır. Kompostlaştırma AB ülkelerinde yeniden önem kazanmaktadır. Çünkü çöplerin türlerine göre ayrı ayrı toplanması oldukca yaygınlaşmıştır. Özellikle nufus yogun olan ülkelerde gerekli deponi alanlari bulmak cok zor oldugundan cöpün bilesiminde yaklasik %40-50 agirlik oraninda yer eden biyolojik ayrisabilir organik maddelerin kompostlastirilmasi üzerinde yeniden durulmasi zorunlu hale gelmistir. Bunun farkinda olan Federal Almanya da Stuttgart, Berlin, Bremen, Potsdam, Leipzig, Münster, Hamburg üniversitelerinde ve ögretim birimlerinde 9 Calisma Grubu olusturmustur. Almanya Arastirma ve Teknoloji Gelistirme Bakanliginca "Kompostlastirmada Yeni Teknikler" ana baslikli arastirma konusunu da Stegmann 'in koordinatörlügünde Üniversitelere arastirilmasi ve teknoloji gelistirilmesi icin verilmistir (Stegmann,1992).
Agirlili olarak asagidaki konularin arastirilmasi istenmektedir:
- Kentsel atiklarin kompostlastirilmasi sirasinda koku olusturmasi ile prosesin yürütülmesi arasinda iliskinin arastirilmasi. Almanya ici ve disi mevcut tesislerden deneyimlerin ve bilgi birikimlerinin akatarilamasi (Stuttgart/Essen). - Yigin kompostlastirmasi sirasinda olusan pasif koku emisyonunun nedenlerinin arastirilmasi ve buna cözüm yollarinin önerilmesi (Stuttgart).
- Sera'da ürün yetistirme ile kompostlastirma arasinda bir baglanti kurmak ve bu konuda yöntem gelistirmek (Potsdam).
- Kompost tesislerindeki koku kirlenmesinin ileri düzeyde giderilmesi ve bertaraf edilmesi icin arastirmalarda bulunmak (Hamburg-Harburg).
- Cesitli kaynalardan ve yerlerden gelen cöp ve kati atiklarin bilesimini bilmek ve kompostun analizi konusunda genel bir bakisa sahip olmak. Icinde bulunabilecek parametreleri kestirmek (Stuttgart).
- Kompostun icinde bulunan organik zararli maddelerin tanimlanmasi, adinin ve miktarinin konulmasi, ayrisip ayrisamadiklarinin belirlenmesi (Hamburg-Harburg).
- Cesitli kullanim alanlarina göre biyocöplerden elde edilen kompostlarin ayrisma derecelerinin belirlemesini yapmak ve kalite kriterlerini ortaya koymak (Münster).
- Mezbahalarda olusan iskembe iceriklerinin iyi kompostlastirilabilmesi icin gerekli optimizasyonun yapilmasi (UTEC GmbH, Bremen).
- Koku giderilmesi ile mikroorganizma türleri ve populasyonlari arasindaki ilskinin arastirilmasi (Leipzig).
1.2. Kompostlaştırma Tekniği
Kompostlaştırılabilecek maddeler :
* Evsel çöp
* Kompostlaştırılabilecek evsel nitelikli (organik) sanayi atıkları
* Bahçe atıkları
* Arıtma çamurları
Bileşimlerin bulunma ve değerlendirme yüzdeleri :
a) Evsel çöp
* Değerli madde (kuru çöp özelliğinde) %40
* Organik madde (yat çöp özelliginde) %40
* Diğer maddeler (Diğer çöp özelliginde) %20
Evsel çöpün ön ayıklanması ile değerlendirilebilecek maddeler ;
* Değerli maddeler %10 (satışa çıkarılır)
* Kompostlaşabilecek maddeler %90 (hazırlanmaya tabi tutulur)
b) Evsel çöp nitelikli sanayi çöpü biletimi
* Organik atıklar %20 (hazırlanmaya tabi tutulur)
* Diğer atıklar %80 (ayıklamaya tabi tutulur)
Ayıklanan diğer atıkların biletimi ;
* Değerli maddeler %50 (satışa çıkartılır)
* Ayıklama atığı %50 (hazırlanmaya tabi tutulur)
c) Kompost hammaddesinin hazırlanması
Hazırlanmaya tabi tutulacaklar ;
* %100 Arıtma çamuru
* %100 Bahçe atığı
* %90 Evsel çöp
* %100 Organik sanayi atığı
* %50 Sanayi atıkların diğer ayıklama atığı kısmı
Hazırlama sonrası ;
* %25 Hazırlama atıkları
* %75 Kompost hammaddesi
d) Kompostlaştırma
* %53 Kompost olutumu
* %47 Ayrışma ürünü
Özet olarak evsel çöpün %10 ve sanayi çöpün %40 satılacak kompost ön hazırlama işlemi sonucu oluşacak %25 atık kar ise deponiye gidecektir.
Kompostlaştırma sonucu deponiye gidecek miktarın iyice azaltılması ancak ; "Ayrı Toplama + Kompostlaştırma" kombinasyonu ile mümkündür. Bu işlemin tek dezavantajı halkın katılımına bağli olmasıdır.
Kompostlaştırma Tekniğini genelde Aerobik ve Anaerobik ayrışma işlemine ve de reaktörünün veya tesisinin Statik (Yığın) veya Dinamik (Döner Tambur) olmasına göre ayırmak mümkündür.
Kompost'un olutmasında çöpün içinde bulunan azot ve karbonun birbirine oranı ayrışmada aktif rol alan mikroorganizmaların besin maddesi ihtiyaçlarını optimum birşekilde karşılanması için çok önemlidir:
-------------------------------------------------------------------------------
Biyoçöp çeşitleri C/N oranı
-------------------------------------------------------------------------------
Yeşil atıklar (genel) 7:1
Biçilmit çim 12:1
Mutfak atıkları 23:1
Patates yaprakları 25:1
Ağaç yaprakları 50:1
Tahıl samanı 50-150:1
Hızar talaşı 511:1
Kentsel biyoçöp 80:1
--------------------------------------------------------------------------------
C:N oranının 6'nın altına düşmesi yani ortamdaki karbon miktarının az olması du-rumunda amonyak açığa çıkarak N-kaybı gözlenir. C:N oranının 25'in üstünde olması durumunda, ortamda N'in az olması nedeniyle ayrışmanın yavaş başladığı görülür.
Ayrışmanın iyi bir şekilde seyretmesi için C:N oranının, gerektiğinde arıtma ça-muru ( C:N orani 10:1'dir) ilavesiyle, optimum değerde sağlanmalıdır.
Ayrışmanın hızlanmasını sağlamak için mikroorganizmanın faaliyet gösterebileceği yüzey alanı arttırmak gerekmektedir. Bu amaçla kompost hammaddesinin kompostlaş-tırma öncesi parçalanması gerekir. Ancak parçalanma gerekli gözenek hacmi sağla-yacak gaz alışverişini de engellemeyecek bir şekilde gerçekleşmelidir. Bu şekilde gerçekleşecek parçalanma işlemiyle evsel çöpün organik sanayi artıkları ve arıtma çamuru ile kolayca karışmasını da sağlamış olacaktır.
Özel olarak;
* Yeterli oksijen temininin
* Optimum su muhtevasının
* Optimum C:N oranının
* Yeterli gözenek hacminin bulunması ile optimum ayrışma ve gaz alışverişinin
sağlanmasıyla yüksek nitelikli kompost elde edilebilir. Bu tür bir kompostun ta- rım ve hayvancılıkta geniş bir kullanım alanı vardır. Ancak üretilen her kompost aynı amaçla kullanılmayabilir. Mesela aerobik kompostlaştırma sistemi;
a) Ön ayrışma
b) Son ayrışma
dan olutur.
Ön ayrışma yoğun bir ayrışma olup, hızlı ayrıştırma proseslerinde 2-14 gün içeri-sinde gerçekleşir. Elde edilen ürünün hijyenik açıdan hiçbir sakıncası olmadı ğı için özel amaçlarla taze kompost olarak kullanılabilir. Mesela deponilerin kap-sullenmesinde örtü malzemesi olarak ya da deponilerin rekültive edilmesinde kul-lanılabilir.
Son ayrışma sonucu elde edilecek ürün ise hacimce daha az olmakla beraber stabil-bir nihai üründür ve tarım ile ormancılıkta daha geniş alanlarda kullanılabilir. Ancak bu ürünün taze kompostun kullanılabileceği yerde kullanılması zaman ve e-nerji kaybına yol açar. Kısaca oluşacak kompostun kullanım alanının bilinmesiyle kompostlaştırma için koşulların ve kullanılacak tekniğin belirlenmesi baştan ger-çekleşmiş olur. Böylece enerji ve zaman israfından kaçınılabilir.
Kompostlaştırma;
1) Kompost hammaddesinin oluşturulması
2) Kompost hammaddesinden kompost eldesi
teklinde iki atamada incelenebilir.
Kompost hammaddesinin oluşturulması genel olarak şu aşamalarla olabilir :
* Dekompaktorize etme (Çöp bağlarının yırtılması için)
* İnce, orta ve kaba çöplerin gruplandırılması (Klessiering)
* Tüm fraksiyonlardan demirin ayrılması
* Kaba malzemeler ile rahatsız edici ve değerlendirilebilen maddelerin el ile ayıklanması
* Orta ve kaba fraksiyonların parçalanması
* Windsichter ile hafif fraksiyonun kazanılması
* Katı maddelerin ayrılması
* Karıştırma ve gerektiğinde su ile arıtma çamurunun katılması
Katı artıklardan hammaddenin oluşturulması yukarıda belirtilen maddelerin deği-şik kombinasyonları ile de olabilmektedir.
Uygun akım şeması çöpün niteliğine bağlı olarak seçilecektir. Bununla birlikte seçimde deponiye gidecek atıkların en aza indirgenmeye çalışılmasıyla çöpten ya-rarlanma yüzdesinin de yüksek olmasına çalışılmalıdır.
Genel olarak kompost hammaddesinin hazırlanması sırasında değerlendirilemeyecek olan malzemeler şu alanlarda oluşacaktır :
1) Kompostlaştırma değerlendirilemeyecek ve zarar verebilecek malzemelerin ayık-lanması sonucu oluşan malzemeler: mesela yukardaki akım şemasında (veya İekil 2.1.' de) tüm fraksiyonlardan ayrılan demir, kaba malzemelerden el ile ayıklanan değerlendirilebilir maddeler, hafif fraksiyon ve kaba fraksiyon bu tür malzemeyi olutturuyor.
Kompostlaştırmada değerlendirilemeyen bu atıklar (cam, teneke, plastik vs. ) i-kincil hammadde üretiminde kullanılabilinmektedir. Dolayısıyla bu atıkların uygun değerlendirilmesiyle hem hammadde korunumu hem de deponiye gidecek atık miktarı azaltılması sağlanıyor.
2)Kompostlaştırmada kullanılmayan fraksiyonlar, elek atıkları: kompostlaştırmada kullanılabilecek optimum dane boyutu 10 ile 80 mm arasında olanlardır. Burada 10 mm'nin altında ve 80 mm'nin üstünde olanlar değerlendirilemeyeceği için doğrudan deponiye gidecektir. Geri kalan 10 - 80 mm arası fraksiyon ise parçalanma sonucu 20 - 30 mm'ye indirgenecektir. Ancak bilindigi gibi bu değerler sınır değerler değildir ve uygulamadan uygulamaya göre değismektedir. Tabii önemli olan çöpün biletimidir. Uygun görüldüğü taktirde 200 mm'ye kadar olan dane boyutları da, 20 -30 mm'ye kadar parçalanmak şartıyla, değerlendirilebilmektedir. Aşağıda kompost hammaddesinin elde edilmesi sırasında oluşan ve değerlendirilemeyen maddelerin, akım şemalarına göre, neler olabileceğine dair örnekler verilmiştir.
En başta hiç değerlendirilemeyen ve doğrudan deponiye giden bir fraksiyon var; 8 mm'den küçük olanlar. 8 mm'den büyük olanlar 50 mm'lik elekten geçerler. Böylece 8 - 50 mm arasını oluşturan bir fraksiyon olşur. 50 mm'den büyük olanlar ise 200 mm'lik bir elekten geçirilerek 50 - 200 mm fraksiyonunu oluştururlar. Sonuç olarak 8 - 50 mm, 50 -200 mm ve 200 mm'den büyük fraksiyonlar işleme girer. Her birinden demir manyetik ayıklayıcı ile ayıklanır. Ayrılan bu demir malzemeler geri dönüşüm ile ikincil hammaddeye geri dönüştürmede kullanılır. Ancak demir malzemelere dolanmış bazı maddeler tekrar ayıklanarak deponiye gider. Kısaca demirin ayıklanması sonucu değerlendirilemeyecek olan ve deponiye gidecek bir kısım oluşur. Aynı durum kaba fraksiyondan el ile yapılacak ayıklama için geçerlidir. Burada plastik ( PET, PVC VS. ), cam vs. ayıklanır. Ayıklama %100'lük bir verim ile olmayarak deponiye gidecek bir kısım da bu işlem sonucu oluşur. Orta ile kaba fraksiyonun birleşip parçalanması sonucu ( 50 mm'ye) Windsichter ile BRAM oluşturulabilecek hafif fraksiyon ayrılır. Elde edilen de ğerlendiri-lebilir malzemeye arıtma çamurunun karıştırılmasıyla kompost hammaddesi oluşur. Özet olarak deponiye gidecek olan atıklar < 8 mm'nin altındaki fraksiyon ve diğer ayıklama işlemleri sonucu oluşacak değerlendirilemeyen maddelerdir. Bunların mik-tarı ise tamamen çöp bileşimine ve ayıklayıcının verimine bağlıdır.
Evsel çöpün parçalayıcıdan geçtikten sonra manyetik ayıklayıcıdan geçirilir. Burada ayıklanan demir ile beraber değerlendirilemeyen bir kısmın oluştuğu bilinir. 2. parçalama işlemi sonunda 50 mm'lik elekten geçirilir. 50 mm' nin üstündeki fraksiyon doğrudan deponiye gider. 50 mm'nin altındaki fraksiyon ise arıtma çamuru ile karıştırılarak kompostlaştırmaya tabi tutulur. Oluşan kompost elekten geçirilir. Elek atığı deponiye gider. Değerli kısım ise gübre olarak kullanılır. > 45 mm büyük olan maddeler elle ayıklamaya tabi tutularak cam, deri, plastik, demir, tenekenin çöpten ayrılması sağlanır. Ayıklamanın karışık çöp arasında yapıldığı göz önünde bulundurularak %100'lük verimle olmayacağı ortadadır. Dolayısıyla ayıklama sonrası değerlendirilemeyecek bir atık sınıfı oluşuyor (doğrudan deponiye gidiyor).
Geri kalan kaba fraksiyon 25 mm'lik elege gelir. Bu elekte 25 mm'nin üstünde olan fraksiyon ayrılarak biriktirilir. 25 mm altında olan fraksiyon kompost hammadde-sini oluşturur. 45 mm altında olan maddeler ise 15 mm'lik elege gelir. 15 mm'nin üstündeki fraksiyon kompost hammaddesini oluştururken, 15 mm altındaki fraksiyon biriktirilir. Kompostun bu kaba işlemi sonucunda 15 mm ile 25 mm arası fraksiyon kompost hammaddesini oluşturur. Bunun yanında biriktirilen 25 mm'den büyük ve 15 mm'den küçük kısımlar ayıklama sonucu değerlendirilemeyen maddelerle birlikte deponiye gider. Kompost hammaddesi kompostlaştırma tekniğine bağli olarak biyolo-jik faaliyetler sonucu ayrışır ve yararlı son ürüne dönüşür. Ayrışma miktarı ve oluşan ürünün niteliği ayrışmanın gerçekleştiği koşullara bağlıdır. Ortam koşul-larının optimize edilmesiyle en iyi ayrışma ve dolayısıyla kompost elde edilir.
Oluşan kompost gübre olarak değerlendirilmeden önce ince işleme tabii tutularak iyileştirilir. Mesela Uzundere Kompost Tesisi'nde elde edilen kompost önce elekten geçirilerek kaba fraksiyonun elenmesi sağlanır. Kompostun gübre olarak değerlendirilmesinde bir faydası olmayacak bu fraksiyon deponiye gider ve orada bertaraf edilebildiği gibi örtü tabakası olarak ya da filtre malzemesi olarak da kullanılabilir. Boyutu iyice küçülmüş kompost sert partikullerin pulverize edildiği bir makinadan geçirilerek ince ve kullanıma hazır komposta dönüşür.
Görüldüğü gibi kompostlaştırma tesislerini yakma, doğrudan depolama gibi diğer bertaraf yöntemlerine kıyasla çöpün bertaraf edilmesinde daha büyük avantajlara sahiptir. En başta deponiye gidecek atık miktarının azalmasını sağlamaktadır. Ya-pılan bazı hesaplamalar sonucu aşağıdaki örneğin verilmesine izin verilmiştir.
Girit : Ham çöp....................1000 kg..Deponide kaplayacağı hacim 1331 l
Çıkış : Kompost.....................350 kg..Değerlendirilecek
Hurda demir..................50 kg..Değerlendirilecek
Ayrışma kaybı...............350 kg..CO2 ve H2O
Değerlendirilemeyen atık....250 kg..Deponide kaplayacağı hacim 313 l
Arıtma çamurunun katılmasıyla oluşan kompost miktarı artmıştır. Ancak daha önce de sözü edildiği gibi elde edilecek kompost miktarı kompostlaştırma tekniğine sağlanan koşullara bağlıdır. Aşağidaki örnekte kompotlaştırılabilecek maddeler, bunların değerlendirme yüzdeleri ve sonuçta oluşacak ürünler açıklayıcı bir şe-kilde anlatılmaktadır. Bu örneğin konunun anlaşılmasında katkıda bulunacağı düşü-nülmüştür.
2. Elde Edilen Kompostun Yararları
- hasatla topraktan uzklaştırılan organik maddenin yerini alır, toprağın humus çevrimini dengeler
- topraktaki canlı yaşamı teşvik eder ve organizmların sayıları artar
- Toprağa ve bitkilere az da ols ana besin maddeleri ve mikro besin maddeleri sunarak katkıda bulunur
- ağır bünyeli topraklrda boşluk hacim oranını artırarak toprağın su ve hava bilançosunu iyileştirir
- hafif bünyeli topraklarda da besin maddesi ve su tutma yeteneği artırılır
- asitik toprakların pH 'sı artar
- toprak akması, yıkanması ve erozyonu önlenir.
2.1. Kompostun Etkisi
İyi ayrışmış, olgun kompost sürekli olarak humus maddesi, karbon, azot, fosfor, potasyum ve çok sayıda iz element kaynağıdır. Olgun kompost ile mikroorganizma-ların sürekli ve uyumlu birşekilde topraktaki mikroekosistemde faaliyet gösterme-leri sonucunda sanki bitkilere sürekli bir besin maddesi akısı sağlanır. Böylece toprak verimliliğine süreklilik getirerek çok önemli katkısını gereçekleştirir.
Kompost ile ticari gübre birbirisinin alternatifi değil tamamlayıcısıdır. Biri tek başına tüm yeterli besin maddelerini içeremeyeceği , bulunduramayacağı gibi, diğeri de tek başına tüm organik maddeyi içeremez ve toprağın o ihtiyacını karşılayamaz . Kompost ve sunni gübre bir bütünün iki parçasıdırlar.
3. Cesitli Kaynaklardan ve Yerlerden Gelen Cöp ve Kati Atiklarin Bilesimi ve Kompost Özelligine Etkisi
Kati atiklar konseptinin cercevesi icinde her kaynakdan ve yerden gelen organik ve biyolojik ayrisabilir olan atiklar ve bunlarin kompostlastirilmasi cok önemli bir yer isgal etmektedir. Tarimsal alanlardan, esnaflardan, sanayiden ve kentsel yasamdan gelen evlerden kaynaklanan bu biyoojik olarak ayrisabilen organik atiklar icerikleri bakimindan nelere sahip olduklari mutlaka bilinmelidir. Bu noktadan haraketle de kompostlastirildiktan sonra da kullanilablirligi hakkinda görüs olusturulmalidir. Özellikle de sanayi ve esnaftan gelen organik atiklarin iceriklerinin bilinmesi cok büyük önem arzetmektedir. Bu organik atiklar aerob olarak ayristirmaya uygun mu? Kompostlastirmayi ve kalitesini etkileyecek icinde bulunan yabanci veya zararli maddelerin oranlari hangi mertebededir?
Cesitli kaynaklardan ve bölgelerden gelen biyocöpler, organik atiklar, yesil cöpler, cimen atiklari, dal-yaprak gibi atiklar lokal özellikler de göz önünde bulundurularak icerikleri ortaya konulmalidir. Kompost kalitesine etkisi de belirlenmelidir. Zararli madde potensiyeli hakkinda br fikir sahibi olmak ve yorumlamak, besinmaddesi potensyalini kestirebilmek, organik atiklarin degerlendirilmesine yönelik öneriler hazirlayabilmek, olusan kompostlar icin uygukama ve kullanma tavsiyelerinde bulunmak, organik monoatiklarin miktarlarini ve olusacak kompostun miktarini tahmin etmek hesaplamak gerekemektedir.
3.1. Cesitli Kullanim Alanlarina Göre Biyocöplerden Elde Edilen Kompostlarin Olgunlugu ve Kalitesi
Biyocöp ve yesilcöplerden toprak iyilestiricisi kompost elde edildigine göre, elde edilen kompostlarin özelliklerinin ve kalitesinin ne oldugu hangi besin maddelerini ve hangi düzeyde icerdigini ortaya koymak gerekecektir. Kompost kalite kriterlerini , olgunluk test yöntemlerini olusturmak ve gelistirmek gerekecektir. Hangi miktarda hangi bitkiye ve hangi toprak kosullarinda verilmesi gerektigi ortaya konacaktir. Bitki yetistirme ve gelistirme teknikleri uygulanarak calismalar yapilacaktir.
3.2. Mezbahalarda Olusan Iskembe Iceriklerinin Iyi Kompostlastirilabilmesi
Mezbahalarda olusan iskembe iceriginin kompostlastirilarak zararsizlastirilmasi ve degerlendirilmesi en akilcil yöntem olarak görülmektedir. USA'da da PASCO ( Washington State) kentinde basari ile uygulanmaktadir. Kagit Fabrikasi filtre pres atiklarini, mezbaha da iskembe icerilerini bir girisimciye ücretsiz olarak vermekte ve yigin kompostlastirmasi icin gereksinikim duyulan alani da kiarsiz olarak emrine sunmaktadirlar. Böyle sorun olan iki fabrika atigi ideal kosullarda karistirilip harmanlandiktan sonra kaliteli kompost haline getirilmektedir, Almanya'daki mevcut tesisler ise cevre etkisini dikkate almadan calismaktadir. Amac ekonomik ekolojik bir kompost tesisin olusmasi icin gerekli kosullarin ortaya konulmasini sagalamaktir. Bu amacla Hamburg-Moorfleet'de ve Boitzenburg-Elbe 'de calismalar yapilmistir ve yapilmaktadir. Agirlikli olarak da ham ve mamul maddelerdeki kuru madde, toplam organik madde, C/N orani, yogunluk, agirmetal miktarlari, kizisma düzeyi, tuz miktari, hijyenigi, besin maddesi icerikleri, pH degeri ve besin maddelerinin bitki tarafindan alinabilirligi, sicaklik gelismesinin seyri, kütlesel ve hacimsel kayiplar, azot kayiplari, sizintisu olusumlari analizlenmekte ve ölcülmektedir.
4. Kompostun Icinde Bulunan Organik Zararli Maddelerin Tanimlanmasi, ve Belirlenmesi
Kompost uygulamadan önce de icinde zararli madde olup olmadiginin bilinmesi gerekmektedir. Bu nedenle de organik atiklarin icinde organik zararli madde olup olmadigi arastirilmalıdır. Agirlik ise de fungusidlere, konzervasyon ilaclarina, plastik yumusaticilarina, v.b. maddeler analizlenecek ve ayrisma davranislari incelenmelidir.
Organoklor pestisidler, poliklorlubifeniller, polisiklikaromatikhidrokarbonlar, fungusidler ve herbisidler biyocöp kompostlarin icinde taranmalıdır. Biphenyl (narinciye fungisidi olarak) isaretli C-14 ile bakılmalıdır. Yumusatici Di(2-ethylhexyl)phthalat cesitli ayrisma (kompostlasma) kosullari altinda
(sicaklik, pH, su miktari, havalandirma süreleri, ) analizlemelidir.
4.1. Kompostun Kalitesi Standartı (TSE-Kompost)
TSE ve/veya Çevre Bakanlığı kompost için bir kalite normu oluşturup koymak zorundadır. Buna göre kompost üreten tesisler de hem proses tekniklerini iyileştirmek, hem de kompostlaştırma için gerekli olan hammaddeyi sürekli olarak aynı kalitede temin etmeye ve bunu organize etmeye çalışacaklardır. Böylece "Biyoçöp" uygulaması anlamlılığını kanıtlayacak ve yaygınlaşacaktır.
Ancak TSE-Standart'ı şunları dikkate almalıdır:
- Yeminli, güvenilir laboratuvarlar tarafından kontrol ( sürekli ve bağımsız olarak denetleme)
- Kendi kendini kontrol ( ayrışmanın seyrinin dokumentasyonu )
- Ürün kalitesini standartize etmek
- Ürün kalitesinin damgalanması
- Ürünün önemli özelliklerinin ve içeriğinin deklare edilmesi
- Uygulama kurallarının tarif edilmesi
Çizelge : Kompostun kalitesini belirleyen parametreler
----------------------------------------------------------------
Analiz parametreleri Örnek sayısı Boyutu Ortalama değeri
------------------------------------------------------------------
Karekterize eden parametreler :
Su miktarı 37 % 34
Su tutma kapasitesi 1 g Su/g KM 104
Hacim ağırlığı 37 g /l FS 528
Organik madde 17 % KM 30
pH değeri 39 7,8
Tuz miktarı 18 g /l FS 4,2 ----------------------------------------------------------------------
Besin maddesi :
Azot 38 % KM 1,1
Bitki tarafından
alınabilir azot 4 Topl.N'dan % 0,4-5,8
Fosfat 38 % KM 0,6
Potasyum 38 % KM 1,1
Magnezyum 38 % KM 1,0
Kalsiyum 38 % KM 5,1
-----------------------------------------------------------------
İz elementler:
Bor 38 mg/kg KM 6,8
Mangan 38 mg/kg KM 475
Molibden 2 mg/kg KM 5,0
-----------------------------------------------------------------
Kompostlaştırma süresi 20 haftadan fazla.
-----------------------------------------------------------------
Çizelge : Kompostun içerdiği ağır metaller ( 38 örnek ortalamasında; mg/kg KM olarak)
----------------------------------------------------------------
Analiz parametreleri Sınır değer RAL-UZ 45 Ortalama değeri
-----------------------------------------------------------------
Kurtun 150 100 70
Kadmiyum 2 1 0,34
Krom 100 100 40
Bakır 100 75 69
Nikel 50 50 27
Civa 1,5 1 0,3
Çinko 400 300 225
-----------------------------------------------------------------
Çizelge : Biyoçöp kompostun içerdiği ağır metaller ve sınırdeğerler ( mg/kg KM olarak)
-----------------------------------------------------------------
Analiz paramet. Sınır değer RAL-UZ 45 Tübingen Toprak sınır değ. değeri
-----------------------------------------------------------------
Kurtun 150 100 150 100
Kadmiyum 2 1 3 3
Krom 100 100 150 100
Bakır 100 75 150 100
Nikel 50 50 25 50
Civa 1,5 1 5 2
Çinko 400 300 375 300
-----------------------------------------------------------------
Çizelge : Kompostun içerdiği ağır metaller ( Biyoçöp kompostunda; mg/kg KM olarak)
-----------------------------------------------------------------
Analiz paramet. 1 2 3 4 5 6
-----------------------------------------------------------------
Kurtun 53 86 86 76 221 13,7
Kadmiyum < 3 0,9 0.5 0,8 2 0,4
Krom 30 47 28 29 20 -
Bakır 43 5 40 43 129 67,1
Nikel 28 49 17 26 32 --
Civa < 1 0,2 0,2 0,2 2 --
Çinko 196 289 255 235 537 175,1
-----------------------------------------------------------------
1.) Hechingen 1988 ; 2.) Göttingen 1988; 3.) Witzenhausen 1988;
4.) Harburg 1987 ; 5.) Heidelberg 1987 6.) Bad Dürkheim 1988
5. Koku Sorunu ve Giderilmesi
Biyocöplerin mikrobiyolojisi de arastirilacak ve faaliyet gösteren mikroorganizma türleri, cesitleri ve populasyonu da ortaya konulacaktir. Kou sorunu ve bunun biyofiltre yolu ile giderilmesi de ele alinacaktir. Koku komponentleri ve bunlari aritan , gidren mikroorganizmalar arastirilacaktir. 2,5 m yüksekliginde ve 0,4m capinda 3 adet biyofiltre kolonu olusturularak calismalar yürütülecektir. Hava debsi de 50 m3/h olacaktir.
6. Kompostun Kullanılması
. Su miktarı
. Yabancı madde miktarı (cam, seramik, plastik, lastik, deri, metal v.d.)
. Organik madde içeriği
. Kızışma, ayrışma derecesi
. Hijyenik koşulları
. Besin maddesi içeriği
. zararlı madde içeriği
Kalitesinin özlü tanımı :
Kalite I :
. Su içeriği maksimum %35
. Yabancı madde miktarı maksimum %1 (4 mm'lik elek)
. Yanma kaybı minimum % 10
Kullanım alanı : saksı toprağı, spor sahası çimleri, domuz yetiştiricilikte altlık olarak;
Kalite II:
. Su içeriği maksimum %40
. Yabancı madde miktarı maksimum %1 (6 mm'lik elek)
. Yanma kaybı minimum % 10
Kullanım alanı : Tarlada çiçek, sebze yetiştirmede ve peyzaj düzenlemesinde;
Kalite III:
. Su içeriği maksimum %45
. Yabancı madde miktarı maksimum %1,5 (8 mm'lik elek)
. Yanma kaybı minimum % 10
Kullanım alanı : Büyük alanlarda kullanmak; orman , meyve, bağ, bahçe, narinciye, zeytin, tarım v.b.
6.1. Kompost Nasıl Kullanılmalıdır ?
Kompostun sürekli olarak parçalanması ve toprakla kaynaşması için rutubete ve oksijene ihtiyacı vardır.
Karadeniz bölgesi gibi yağış alan bölgelerde kompost arazinin yüzeyine yayılmalıdır, derine girerse oksijensiz kalacağı için çürüme başlar. Akdeniz, Ege ve İç Anadolu, Güney Anadolu, Doğu Anadolu gibi yağışı az olan bölgelerin özellikle kumlu topraklarında yaklaşık 20 cm toprağın içine işlenmelidir. Bu durumda yağışlardan ve/veya sulamalrdan sonra bu humus tabakasının çok iyi bir su tutma tabakası görev gördüğü gözlenecektir.
Mütecanis dağıtım için hayvan gübresi yayma makinesi bu amaç için kullanılabilir.
6.2. Birim Alana Verilebilecek Miktar
Kumlu topraklarda metrekareye 5 kg kompost her yıl veya her iki yılda bir uygulanabilir.
6.3. Aktif Kompostun Toprak Ortamına Etkileri
- Toprağın yapısını iyileştirir
- Bitkinin gelitmesini tetvik eder
- Topraktaki canlılığı artırır
- Erozyonu önler
- Mineral gübreden daha iyi yararlanmayı sağlar
- Hijyenik açıdan hiç bir sakıncası yoktur
- Kullanılması ve uygulaması çok kolaydır
- Fiatıda diğer doğal gübrelerden düşüktür.
Humüsce fakir topraklar, o halde iyilettirilecek, islah edilecektir. Böyle bir toprak üzerinde bitkiler iyi yeşerecek ve gelişip büyüyecektir. Bozulmuş doğa ve peyzaj bu humus maddesi ve kaynağı tarafından iyileştirilecektir. Ses ve gürültü perdelerinin toprak seddesi ve yeşil örtüden oluşturulması halinde bu ortamda bitkilerin iyi gelişmesi sağlanacağından yerleşim alanları trafik gürültüsünden korunmuş olacak manzara görüntüsü de güzelleşecektir.
Spor ve çeşitli oyun alanlarının kurulmasında kullanılabilecektir. Çöp depolama yerlerinin yeşillendirilmesinde kullanılabilecektir. Tarım, ormancılıkda ve bağ/bahcecilikte yaygın bir şekilde değerlendirme olanağı ile karşı karşıyayız.
Kaynak
Erdin, E. (1990): "Kompostlastırma Sansını Arttırmak için Çöpleri Ayrı Toplamak Sart", Tabiat ve Insan Dergisi, 3, (1990), 31.
Erdin, E. (1976): Kompostta solunum ve olgunluk testi. Bitki, Cilt 3 sayı.2 s.203-214 Bornova.
Erdin, E. (1977): Katı artıkların yok edilmesi ve kompost (organik gübre) olarak degerlendirilmesi. Ziraat Müh. Sayı. 133.
Stegmann, R. (1992): "Neue techniken zur Kompostierung". Projekttraeger des BMFT: Umweltbundesamt.
Jury Umweltzeichen (RAL-UZ45) ; (1989) : "Grundlagen für Umweltzeichenvergabe Bodenverbesserungsmittel/ Bodenhilfsstoffe aus Kompost". Bonn.