Bodrum Yarımadasında Biyoçöplerin (Yaş Çöplerin) Kompostlaştırılması
Prof. Dr. Ertuğrul ERDİN
Dokuz Eylül Üniversitesi
Mühendislik Fakültesi
Çevre Mühendisliği Bölümü
Buca/İZMİR TÜRKEİ
Neden Ayrı Toplamalıyız ve Kompostlaştırmalıyız ?
Temmuz ve ağustos 1992 'de Bodrum Yarımadası Turistik İşletmelerinde yapmış olduğum incelemelerde çöplerin yaklaşık olarak %60 ile %70 gibi büyük bir oranının sebze, meyve , yemek ve yiyecek artık ve atıkları gibi biyolojik olarak mikroorganizmlara tarafından kolay ayrıttırılabilecek atıklardan oluştuğunu gördüm. Çöpler bu özelliğe sahip oluşları ve ortalama 40 o C sıcaklığın hızlı ayrıştırma etkisi ile çok çabuk biyokkimyasal olarak parçalanmakta ve sızıntı su ve koku sorununa neden olmaktadır.
Batı Avrupa ülkelerinde Belediyeler çöpleri ortalama olarak haftada bir kere toplarlarken, bu özelliklerinden dolayı Bodrum Yarımadasında her gün bir kere mutlaka toplamak zorunda kalmaktadırlar. Özellikle turistlerin yoğun olduğu ve sürekli olarak yiyecek, yemek, sebze ve meyve atıklarının bol üretildiği yerlerde de bu toplama sıklığı ikiye çıkmaktadır. Belediyeler yaz aylarında 15-20 misli katlanan bu ihtiyaç giderimini mevcut araç ve personelle karşılıyamaz duruma düşmektedirler. Gece yarısı geç vakitlerdeki görüntü New York, Londra, Paris, Los Angeles, v.b. kentlerdeki gece yarısı çöp araçları gelmeden önceki görüntüye benzemektedir. Ancak "Çöp Toplama Saatleri" uygulandığı için kısa bir süre sonra bu görüntü yok olmaktadır. Çöp üretenler de disipline olmak ve bu çöp toplama saatlerine uymak zorundadır.
Bodrum Yarımadasında Hotel Sami, Hotel My Flower ve Mirrage gibi tesislerin çöplerin çabuk bozunmasına karşı aldıkları önlem ise çöpleri yaklaşık 10-15 m3 hacmindeki soğuk hava depolarında saklamak ya da özel soğutmalı çöp remorklarında biriktirmek şeklinde olmaktadır. Belediyelerin yetişememesi halinde de kendileri tuttukları özel araçlarla seferi için 100 - 150 bin lira arasında para ödeyerek bertatarf etmektedirler. Bir tanker suyun bedeli de 100 - 250 bin lira arasındadır.
Çöp bertarafında ekonomi yapabilmek ve sağlıklı olmasını sağlayabilmek için mutlaka ayrı biriktirme ve toplama sistemlerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu konuda da her çöp üreten kaynak öncü ve gönüllü destek verici olmalıdır.
O halde Bodrum Yarımadasında oluşan çöp ve katı artıkların büyük bir oranı ya ayıklıyarak (kuru çöpler), ya da biyokimyasal ayrışabilir organik yaş çöplerin gübreleştirilerek geri kazanılması mümkündür.
Topraktan yıkanan nitrit ve nitratlar yeraltısuyunun ve yüzeysel suların kalitesini bozmaktadır. İçme suyundaki miktarları sınır değerleri aşınca insan sağlığı için tehlikeli olmaktadır. Yüzeysel sularda da ötrofikasyona sebep olarak, göllerin, körfezlerin, deniz kıyılarının algleşmesine, çamurlaşmasına ve nihayet kararlaşmasına neden olmaktadır. Halbuki elimizde gübreleşebilir artıkları kompostlaştırdığımızda ve bunu toprağa verdiğimizde, bununla birlikte toprağa az da olsa çeşitli makro ve mikro besin maddeleri vermiş olduğumuzdan ve toprak biyolojisi canlandırmış olduğumuzdan ihtiyaç duyacağımız sunni gübre miktarı çok azalmaktadır. Ayrıca kompostun hümüsü yıkanabilir maddelerin yıkanmasını engellemekte ve tutmaktadır.
Böylece Bodrum gibi turistik bölgelerimizde yaş ve kuru çöp ayrımı yaparak çöp birikimi, toplanmasını ve taşınmasını gerçekleştirebilirsek kompostlaştırmayı uygulayabiliriz.
Nasıl Kompostlayabiliriz ?
Kendimizin bile yapabileceği gayet basit ve estetik bahçe tipi kompostlaştırıcı sandıklarda (yaklaşık 1 m3 hacimli) organik gübre elde etmek mümkündür. Özellikle bağ bahçe hinterlandı iyi olan turistik yerleşim ve tesislerin bu uygulama için şansı daha fazladır. Zor ayrışabilen artıkları kolay ayrışabilen, akarı kokarı olan artıklarla birlikte belirli karışım veya katmanlarla yapmamız halinde tüm kütleye iyi bir yapı vermekte ve havalanmayı sağlamaktadır.
Container tipi 20 - 40 m3'lük çöp biriktirme kapları da bu amaç için dizayn edilebilir ve hava basarak kullanılabilir.
Hangi Maddeleri Kompostlaştırabiliriz?
Bodrum Yarımadasında bol miktarda görülen mutfak artıkları (sebze, meyve, v.b.), ağaç kabuğu, biçilmiş otlar, yaprak, bahçe artıkları, çalı, çırpı, dal, hayvan dışkıları meyve pres artıkları, v.b.gibi artıklar kompost hammaddesi olarak kullanılabilir.
Neler İlave Edebiliriz?
İlave maddesi olarak aklımıza gelen ise, kompostlaştırma olayını hızlandırmak için içine koyabileceğimiz katkı maddeleri, veye diğer artık türleridir.
. Aşı kompostu : Zengin mikroorganizma populasyonun aşılanması için verilir.
Öğütülmüş ham fosfat kayacı : Uzun sürede fosfor ihtiyacını karşılamak ve kayaç fosfatının mikroorganizmalar tarafından alınabilir hale getirilmesi sağlamak amaçtır.
Hangi Koşullarda Kompostlaştırma İyi Gerçekleşir?
Kompostlaşacak artıkların, hammaddenin karışımına ve bileşimine,
.Besin maddelerinin mikroorganizmalar tarafından alınabilirliğine,
. Yığının veya kompostlaştırma sandığının, bidonun ve container'in büyüklüğüne,
. Materyain dane boyutuna
. Havalandırma (oksijen temini) durumuna
. Su miktarına bağlı olarak karbonhidratlı, yağlı, proteinli, ligninli ve selülozlu bileşikler mikroorganizmalar tarafından biyokimyasal olarak parçalanır.
Kompostun İçinde Ne Tür Organizmalar Vardır?
. Bakteriler: Bir gram kompostta bir milyar civarında bulunur,
. Aktinomüsetler: Bir gram kompostta yüz milyon dolayındadır.
. Mantarlar : Bir gram kompostta bir milyondur.
. Algler : Bir gram toprakta on bin civarındadır.
. Protozoolar : Bir gram kompostta yüz bin dolayındadır.
Nematodlar, karıncalar, solucanlar, sinekcikler'de çok değişken sayıda bulunur.
Kompostun Besin Maddesi Değeri Nedir?
Çöp kompostu ile çiftlik kompostunu besin maddesi değeri açısından aşağıdaki gibi karşılaştırmak, genel de mümkündür.
Çizelge 1 : Çöp kompostu ile çiftlik kompostunun karşılıştırılması
------------------------------------------------------------------
Maddeler Çöp Kompostu Çiftlik Kompostu
------------------------------------------------------------------
Organik madde % 33 ağırlık yüzd. % 60 ağırlık yüzd.
Karbon % 18 % 35
Azot % 0.8 % 2.8
Fosfor % 0.9 % 2.2
Potasyum % 0.6 % 2.6
Kalsiyum % 7.3 % 3.1
-------------------------------------------------------------------
Kendi çaba ve emeğimizle hazırlayacağımız kompostlaştırma düzeneklerimizde uygun hammaddeleri kullandıktan ve gerekli koşulları sağladıktan sonra, gene turistik tesis yeşil alan sahasında kullanmamız mümkün olacaktır. Böylece akarı kokarı olan organik artıkları organik gübreye dönüştürmüş olacağız ve yararlanacağız. Cam, kağıt, karton, plastik, metal gibi artıklarda kirlenmeden, kalitesi bozulmadan ayıklanıp ikincil hammadde olarak kazanmak için ilgili tesislerde işletmeye gönderilecektir. Sonuç olarak kıyılarımızın ve kıyı güzelliklerimizin korunması orada yaşayanların veya tesis işletenlerin çevre bilinci ile davranmalarına ve hareket etmelerine bağlıdır.
O Halde Neden Ayrı Toplama ?
Çöplerin yaş ve kuru çöp olarak ayrı ayrı toplanması çöpün içindeki değerli maddelerin değerlerini kayıp etmeden değerlenmesine bir olanak verecek bu bir. Ayrıca kolay ayrışıp koku, sızıntı su oluşmasına ve değerli maddelerin değerlerinin azalmasına neden olan biyoçöplerin kompostlaştırılması sağlanacaktır bu da iki. Son yıllarda kompost tesisi tasarımında çöplerin içinde bulunması mümkün olabilen zararlı maddeleri ve artıkları katı atık reaktörüne girmeden önce ayıklanabilmesi ve elimine edilebilmesi çok önem arzetmektedir. Bu sadece organik gübrenin kalitesini iyileştirmek sakıncalı madde içeriğini azaltmak ve satış şansını artırmak, çevreye dost bir ürün olarak kullanmak ve toprakların organik madde açığını bununla sağlamaktır. İçindeki besin maddelerinden yararlanarak elementlerin doğal ekolojij döngüye kontrollu bir şekilde girmesini gerçekleştirmektir. İçindeki yabancı ve sakıncalı maddelerden ayıklanmış ve sadece biyolojik ayrışabilir maddelerden oluşan bu biyoçöp artık reaktörün içinde 24 - 36 saat içinde ayrışma sonucunda yaklaşık 60 - 70 oC sıcaklıkların oluşmasına neden olur. Bu ara üreyen mikroorganizmalar antibiyotikleri metabolizma atıkları olarak ortama bırakırlar . Böylece de kompostlaştırma sırasında hem biyolojik , hem de termik bir dezenfeksiyon gerçekleşmiş olur. İyi kompostlaştırma için ayrı toplama şarttır. Sağlıklı bir şekilde hazırlanmış bir kompost ürününden de hiç bir şekilde korkmaya neden yoktur.
Öncelikli Olarak Neleri Ayrı Toplayabiliriz?
Cam kağıt/karton, plastik ve metal artıkları ayrı gerekirse ayrı ayrı biriktirme kaplarında, organizasyon olanağı zorsa ve gerçekleşmiyorsa, bunları kuru çöp olarak tanımlayıph bir kabda geriye kalan çöpleri de organik kısmını ayrı bir kabda kompost gübresi elde etmek amacı ile toplanabilir ve yat çöp olarak adlandırılabilir. Kül, curuf, taş, porselen vb. olanları da diğre artıklar grubu altında biriktirilebilir. Böylece ayrı toplama olayına başlangıçta üç kap sistemi ile başlanabilir.
Birinci kabda (kontenyerde) cam, kağıt, karton, plastik ve metal gibi geri kazanılabilir artıklar biriktirilir Katı Artık İşlem Merkezinin değerli madde ayıklama ünitesinde işçilere ayıklatılıp preslendikten sonra stoklanıp, kamyonlara yüklenip ikincil ham madde işleme merkezlerine gönderilir.
İkinci kabda toplanacak olan yiyecek, sebze, yeve gibi organik artıklar da kompostlaştırma ünitesine gönderilir ve orada organik gübreye dönüttürülür.
Üçüncü bir kabda toplananlar da kül, curuf, tat, porselen gibi maddelerden olduğnudan bunlar doğrudan depolama yerine verilir.
Bunun Yararı Nedir?
Geri kazanılabilecek değerli maddeler eve oluştuğu anda kirlenmeyecektir. Kalitesi yüksek olacak, ayıklanması kolay olacak ve hurda değeri de yüksek olacaktır. Aynı zamanda çöp depolama yerindeki hacimden tasarruf yapılacak, deponinin ömrü uzayacaktır. Organik kısmından da içindeki ağırmetal, metal içeriği artırılmadan kompost (organik gübre) elde etme olanağı doğacaktır. Kül, curuf, porselen, toz toprak gibi maddeler de inert maddeler olduğu için deponilerde gereğinde örtü veya sedde maddesi olarak kullanılabilecektir.
Yerli ve yabancı tüm turistler bireyin katılımcı, demokratik, istekli ve çevreci bilinç içinde yaklaşımı ve hareketi ile bir çöp toplama taşıma olayı gerçekleştirmesine katkıda bulunabilirler. Hakla rağmen halk için bir şey yapılamaz. Halk için iyi olan, bilimsel ve teknik olarak iyiliğini kanıtlamış şey, halkla birlikte yapılır. Çöp ve katı artıkların oluşumundan, biriktirilmesi ,toplanması ve taşınması, bertarafına kadar akıl, bilim ve fen neyi gösteriyorsa onu burada hep birlikte uygulamaya çalışacağız.
Evimizde Tehlikeli Artıklar Oluşur mu?
Hiç acaba düşündük mü, evde oluşturduğumuz çöp ve katı artıkları çöp kovasına atarken, örneğin bir florosans lambasını kovaya attığımızda onunla birlikte 20 mg civa gibi tehlikeli bir maddeyi de oraya atmış oluruz. Bir kalem pille birlikte kurşun, çinko, kadmiyum, nikel gibi ağırmetalleri de çöp kovasına. Bunlar çöp kovasında mı kalıyor, ne oluyor peki bunlar, insan sağlığını her hangi bir zamanda ve her hangi bir yerde etkiliyebilirler mi? Bu hususu daha sonra daha detaylı olarak ele alacağız.
Hamamböceğini öldürüyoruz, sivrisineklerle mücaadele için çeşitli inzektisidler kullanıyoruz, ahşabı korumak için içnide mikroorganizma, mantar zehiri, kurt öldürücü etkisi olan ister adı pineteks, ister başka birşey olsun ahşap koruyucu (zehirli) kullanıyoruz. Gene içinde zehirli ve zararlı madde içeren boya, vernik gibi maddeler kullanıyoruz. Bunların artıkları ne oluyor, ayrı mı toplanıyor? Ayrı toplanmazsa toplumsal sakıncası nedir?
Ayrı toplanması halinde de toplumsal yararı nedir ve bireysel sorumluluklarımız? Toplumcu yaklaşımla bireycilik ve bireylerin sorumluluklarımız? Toplumcu yaklaşımla bireycilik ve bireylerin bilinci, hem kendi sağlığı, hem de toplumun sağlığı içni önemli yararlı eylem gerçekleşltirmiş olacaktır.
O halde biz bireyler olarak yerel yönetimleri veya sorumlu idareleri dikkati olmaya, ayrı toplama organizasyonlarına gitmeye ve gerekli bertaraf tesislerini de planlamaya ve yapmaya zorlamalıyız. Görüldüğü gibi evsel artıklar veya çöpler deyince insanın aklına sanki hiç bir sakıncası olmayan kalıntılar ve malzemeler gelmemelidir. Yerine göre çok thekileli olabilir.
Çözümü nedir?
Kentin belirli yerlerinde olan kutulara örneğin pil türü tehlikeli artıklar atılır. Sistematik olarak uzaklaştırılır, boşaltılır, değerlendirme merkezine gönderilip değerlendirebilinir. Olanaksızsa özel artık depolama yerinde çevreye tehlikeli olmayacka şekilde depolanır.
Piller için diğer bir çözümde uzun ömürlü, şarj olan pillerin kullanılması, civa ve kadmiyum gibi tehlikeli maddeler yerine çevreye dost, uyumlu maddeler içeren pillerin üretilmesi ve kullanılmasıdır. Ayrıca satın alındığı yere boşlarının iadesinin sağlanması tüketilen maddenin üreticiye geri dönmesinin sağlanmasıdır.
Bir diğer yöntem de ilan edilen günlerde evlerden tehlikeli artıklarnı yetkili toplayıcı özel veya tüzel kişiler tarafından toplanması ve sağlıklı bir şekilde bertaraf edilmesidir.
Katı Atık Uzaklaştırılmasının Maaliyeti
Katı artıkların bertarafının planlanmasında karşımıza halledilmesi gereken şu ödevler çıkmaktadır:
- Yerel ödevler
Artık kaynaklarının artık işlem tesislerine ve depolama yerlerine iletilmesinin planlanması ve bu ara gerekirse de araç parkının ve aktarma istasyonlarının planlanması
- Kapasite sorunları
Araçların çöp toplayacakları bölgelerin ve oradaki kapasite ihtiyaçlarının belirlenmesi, toplama kab tipleri ve hacimleri, işlem yerlerinin büyüklükleri, toplama bölgesinin kapsamı ve sınırları, kap ve araç kapasiteleri sorunlarını çözerken birbirlerine uyumlanmalıdır. Hatta-nihai deponilerin de büyüklükleri de gözönünde bulundurulmalıdır.
- Taşıma sorunları
Planlananbölgede oluşan çöp ve katı artıkların belirli tesislere ve işlem ünitelerine götürülmesinin detaylı düşünülmesi olayıdır.
- Çöp ve katı artık toplama turlarının planlanması ödevi
a) Bölgesel olarak toplama turlarının planlaması düşünülebilir, bunu da toplama sıralarını belirliyerek yapmak mümkün, çöpleri toplanması gereken bölgeleri noktasal gösterip araçların bu bölgeler arasında ki güzargahını en iyilemek
b) Kentiçi turları normal trafik akışına engel olmayacak şekilde, hızı olarak sistematik bir şekilde toplamayı gerçekleştirmek
- Uzaklaştırmanın planlanması
Bir ekip tarafından birim zamanda örneğin bir günde uygun araç tipi ile uzaklaşltırmanın planlanması
- Toplama sistemi sorunu
Toplama taşıma sisteminde kullanılan tüm araç ve gereçleri aynı şekilde ve miktarda yüklemek, ekiplere eşit iş dağıtmak için, toplama sıklık aralığına uyumu sağlamak için gerekli planlamayı yapmak.
Bunlardan ilk üç ödev bize tesis planlaması ve sorunları ile uğraşmayı hedeflerken; ikinci üçünde ise bu tesislere çöp ve katı artıkların nasıl en iyi bir şekilde toplanıp götürülebileceğini ele alınmaktadır.
Sorunlara özgün planlamalar yapılır, bu planlar arası benzerlik ve farklılıklar vardır. Örneğin:
Evsel çöp toylaması kent içi planlama ile olabileceği gibi aynı zamanda kentler arası işbirliği ve eniyilenmiş şekilde de yapılabilir.
Bölgesel olması halinde yerleşim yeri sayısı ve konumu, her yerdeki mevcut kap sayısı, yol bağlantıları ve yapılabilecek araç hızı, boşaltma, aktarma istasyonları ve yeri, haftada toplama sıklığı gibi karekteristiklerin belirlenmesi gerekmektedir.
Kentiçi toplamada ise, kapların sayısı, her sokak içni toplama süresi, yolda alınabilen araç hızı, bertaraf yerine taşınması, haftada toplama sıklığı gibi parametreler belirlenir.
Hastahane artıklarına öğüntoplama çalışmaları ise aynen bölgesel evsel çöplerin toplanmasında uygulanan kriterler uygulanır.
Cam ve kağıt ayrı toplama optimizasyonu içni de aynı şey geçerlidir. İnşaat, moloz, hafriyat ve kül, curuf gibi artıklar, özel duruma özgün programlarla toplanır. Esnafın, müşterinin çeşidi, yeri, artıklarının miktarı veya büyüklüğü, yol bağlantısı, bertaraf tesisine veya deponiye olan uzaklığı vg. bilinmesi gerekir.
Hastahane
Çöp ve katı artık bertarafının maaliyet faktörleri
Çöp ve katı artıkların toplanmasından, taşınmasına ve nihai bertarafına kadar çeşitli uygulanan yöntemlere göre belirli masrafları vardır. Bunların bir kısmı sabit giderler, diğer bir kısmı da değişken giderlerdir:
Kablar ve Toplama Düzeni
- Bunların temini için yapılan harcamalar
- Sürekli yapılan harcamalar (çöp tormaları, vb.)
Toplama ve Taşıma
- Araçlar
- Araçların temini
- Araçların işletilmesi, kullanımı
- Personel
- Randımanla ilgili masraflar
- Özel masraflar
- Aktarma istasyonu masrafları
- Sıkıştırma işlemleri masrafları
Depolama/Deponi itletmesi
- Düzenlenmesi, hazırlanması masrafları
- İşletme masrafları
(Aynı şeyler kompostlaştırma ve çöp yakma tesisleri için de geçerlidir...)
Bu masraf kalemlerinin sayısal değerleri ülkelerin ekonomik yapılarına göre değişmektedir. Eski Federal Almanya'dan örnek verecek olursak:
Toplam masrafların %13.5'u kablar ve toplama düzeni içindir. Toplama ve taşıma %49.2'si,(aktarma ve taşıma ise dahil) ve deponilerde depolama da % 37.3' dür. Federal Almanya'da depolanan çöpün metreküpünün maaliyeti 18.50 DM'dir. Buradan dağılım oranlarına göre hesaplanabilir. Yaklaşık maaliyet 20.0 DM/Ton kabul edilse
Ankara, İzmir ve İstanbul için geçen yaz yapılan maaliyet analizlarinde 1 ton çöpün düzensiz olarak bertarafı için, oluştuğu kaynaktan itibaren yapılması gereken masrafın yaklaşık 100.000 TL olduğu hesaplanmıştı.(Erdin,1992)