Halkapınar/Çiğli ve Eskiizmir-Uzundere Kompost Tesisleri Örneği
Biyoorganik Atıklar (Bahçe Atıkları ve Mutfak Artıkları)
Aslında mutfağımızda ve bahçemizde olutan biyolojik çöpleri çöp bidonuna atmak çok yanlıt ve hatalıdır. Lavaboya veya mutfak öğütücüsüne atmak ve kanalizasyona gitmesini sağlamak da daha büyük hatadır.
Biyoçöp; sebze, meyve, yemek atıkları, sigara, püro, pipo, v.b. gibi atıklar ABD'de "Çöpmak" tipi makinalarda öğütülmektedir, pissu ile birlikte kanalizasyona verilmektedir. Türkiye için böyle bir uygulama sakıncalıdır. Arıtma tesisi olmayan İzmir' de böyle bir cihazın kullanılması Körfez'in çok daha fazla kirlenmesine neden olacaktır. Mevcut kentsel altyapı kotullarında kullanılması kesinkes sakıncalıdır.
Ülkemiz kotullarında çöp ve katı atıkların bertarafında uygulanan uygun yöntemlerden biri de "Kompostlattırma" yöntemidir. Kompostun hammaddesi ise organik maddelerdir, özellikle de kolay ayrıtabilen sebze, meyve, yiyecek atıkları gibi maddelerdir. Bu hammaddenin kompost tesislerine mutlaka girmesi gerekmektedir. Yoksa organik gübreyi elde etmemiz olanaksızdır. Ayrıca elde edilen organik gübrenin sakıncasız kullanılabilmesi için, pıl, gres yağı, madenü yağü ilaç atıkları, boya kutusu veya atıkları gibi tehlikeli atıkların kaynağında ayrı toplanması gerekmektedir. Yoksa kompost toksik ve sakıncalı maddeler içereceğinden ortamlar için tehlike arzedecektir.
Zaten günümüzdeki çağdat yasa ve yönetmeliklerimiz de bunu emretmektedir. Ayrı toplama ve değerlendirme, zararsızlattırma ilkeleri, olutan çöpü en aza indirme uğratları mutlaka verilmelidir. Bu ilkelerin uygulanması halinde kiti batına düten çöp ve katı atık miktarı azalacak, bertaraf için gerekli olan toplama-tatıma-itlem masrafları da en aza inecektir. 01.01.1994 tarihinden itibaren ödemek zorunda kalınılan Çöp Vergisi ile de çöp ve katı atıkların zararsızlattı-rılması çağdağ katı atık teknolojisi ne gerektiriyor ise yapılacaktır.
Türkiye'de Öncü İZMİR : İlk Kompost Tesisi
1968/69 yılında faaliyete geçen ve Rahmetli Osman Kibar'ın eseri olan Danimarka DANO-Biyostabilizatör kompostlattırma yöntemine göre yıllarca çalıtan Çiğli ve Halkapınar'daki tesisler bundan bir kaç yıl önce ya sökülüp kaldırılımıt ya da aktarma istasyonu haline dönüttürülmüttür.
1988 yılından beri de çalıtan Eskiizmir/Uzundere Kompost tesisi hep zarar etmittir. Bu tür çevresel yatırımlar sosyal içeriklidir. Dolayısıyle nakite çevrilemiyen dolaylı ve çok değerli çevresel itlevleri ve katkıları vardır. Ortadoğunun büyük ve modern tesisi olan bu kompost itletmesi, itletme kotulları en iyilenerek kullanılmaya devam edilmelidir.
İtletmenin itletme açığı ise geri kazanılabilen ve ayıklamada %1,5-2,0 oranını geçemeyen cam, plastik, kağıt, karton, metal, kemik, v.d. 'den ve kompostdan gelen gelirlerle kartılanamamaktadır. Bazı hurda fiatları artan enflasyona rağmen yerinde saymıt veya gerilemittir. Buna kartılık itçilik ücret-leri ve elektrik fiatları sürekli artmıttır. Bunların etkisi ile tesisin iki vardiyadan tek vardiyaya dütürülerek çalıttırılmasına devam edilmesine rağmen, beklenen açık (subvansiyon) 2,5 - 3,0 milyar T.L. civarındadır. Geri kazanılabi-len ve tesisde ayıklamada %1,5-2,0 oranını geçmeyen değerli madde miktarını artırmak için; biyoçöp, kuruçöp, diğer çöpler kavramlarını yaymak yerinde olacaktır. Ancak bu sayede yat çöplerin suyunu kuru çöplere bırakarak kirletmesi ve değerini kaybettirmesi önlenmit olacaktır. Bu olgu da geri kazanılabilir madde oranının yükselmesini etkiliyecektir. Bu ayrı toplama organizyonunun dıtında, zararı kartılamak için gereğinden fazla personel çalıttırmamanın yanı sıra, "Kirleten öder" prensibine göre birim çöp batına ve kaynak çetidine göre "Çöp ve katı artık" ücreti almak gerekir.
İu anda İzmir'de olutan yaklatık 2700 ton/gün çöpün 700 - 800 tonu Eskiizmir/U-zundere kompost tesisi yakınındaki hazineye ait bir vadiye dökülmektedir. 200 - 250 ton/gün çöp ise kompost tesisine gelmekte ve bunun yaklatık % 35 - 40'i dete (kalan katı atık) olarak , yukarda anılan deponiye botaltılmaktadır. Tesise gelenin % 20 -25 'i komposta dönütmekte, % 2' si geri kazanılabilen madde olarak ayrılıp, satılmakta ve % 30 - 35 'i de ayrıtma sırasında su ve karbondioksit olarak ortamdan ya sıvı ya da gaz (buhar) teklinde uzaklatmaktadır. İzmir de olutan toplam çöpün geri kalanı da (kaçak dökümlerin dıtındakiler) Harmandalı Çöp Deponisine dökülmektedir. Zemininde yapay bir sıdırmazlık tabakası ve deponi gazını toplayıp zararsızlattıran veya enerji üreten bir tesis yoktur.
İzmirliler birey olarak sadece tüketici ve atık olutturucu gibi yatamamalıdır. Hem üretirken hem de tüketirken olabildiğince az atık olutturmakla; ülkeye iyilik yapmıt olunur. iyi bir yurttatlık ve vatanseverlik, çağdat anlamda ülke ekonomisine katkıda bulunacak tekilde bir yatam tarzını ve biçimini benimseyerek sürdürmektir. Bu sayede ülke hiç bir zaman ve hiç bir tekilde ekonomik dar boğazlara girmesine fırsat verilmemit olunur. Aynı zamanda da herkesin sağlıklı yatamı için çok önemli olan fiziksel ve biyolojik çevrenin de iyi korunmasına ve gelittirilmesine ve hatta iyilettirilmesine katkıda bulunur. Her bireyin iyi bir yurttatlık anlayıtı ve yaklatımı ile kendi yapabileceği basit kural ve alıtkanlıkları benimseyip, çöplerin az olutmasına ve olutan çöplerin içindeki değerli kuru atıkların da ekonomiye geri kazandırılmasına katkıda bulunması konusu çok önemlidir. Böylece değerli kuru çöpler, değerli yat çöpler tarafından kirletilmeden ayıklanabilme olanağına kavutacak hem geri kazanma oranı artacak, hem de çöplüklerden hacim kazanması olacak ve çöplüklerin ömrü uzayacaktır. Ayrıca belediyelerin toplama ve tatıma maaliyetlerine de, özel ihaleler yolu ile, olumlu bir katkıda bulunulacaktır. Bu da çöp ve katı artıklar yolu ile enerjinin ilitkisi kurulmut ve kontrol altına alınmıt olacaktır.
Ayrıca çetitli biyolojik atıkların (bioorganikçöp = bioçöp + yetil çöp) aynaklarda doğal ve/veya yapay olarak anaerobik ayrıttırmayı gerçeklettirmek süretiyle metan gazı olutmaktadır. Bu metan gazları gerek atıksu arıtma çamurlarında, gerek deponilerde gerekse de hayvan ahırlarında olutmaktadır.
Enerji ve çevre tesisleri ilitkisini ciddi arattırmak ve su temininden, atıksu bertarafına kadar ve hatta atıksu arıtılması, çöp ve katı atık zararsızlattırıl-ması ve atık hava arıtılmasına kadar ki tüm uygulamalarda enerji tasarrufu hedef olmalıdır. İzmir'de hiç olmazsa biran önce "Yat Çöp" ve "Kuru Çöp" esasına göre çöpleri kaynağında ayrı toplamaya batlamalıdır. Daha sonra iki kap sistemi üç veya dört kap sistemi olarak gelittirilebilir. Sistem değitikliğine bir noktada batlamalı, oturtmalı ve onu yaymalıdır.
Yat Çöpler Kuru Çöpler
------------------------------------------------------------
Domates Cam tite, kavanoz
Patates Plastik PET tite
Soğan Plastik PVC tite
Kavun, karpuz Plastik PE tite
Salatalık, kabak Plastik yoğurt kapları
Marul Plastik deterjan kapları
v.d. sebzeler Metal çelik kutular
Elma, armut Metal aluminyum kutular
Portakal, limon Konserve kutuları
Muz Kağıt
v.d. meyveler Karton
Yemek artıkları Gazete
Yumurta Mecmua
Çay atıkları v.d. ambalaj atıkları
Kemik
v.d. atıklar
------------------------------------------------------------------------------
Geri kazanılabilecek değrelimaddeler eve oluttuğu anda kirlenmeyecektir. Kalitesi yüksekolacak, ayıklanması kolay olacak ve hurda değeri de yüksek olacaktır. Aynı zamanda çöp depolama yerindeki hacimden tasarruf yapılacak, deponinin ömrü uzayacaktır. Organik kısmından da içindeki ağırmetal, metal içeriği artırılmadan kompost (organik gübre) elde etme olanağı doğacaktır. Kül, curuf, porselen, toz toprak gibi maddeler de inert maddeler olduğu için deponilerde gereğinde örtü veya sedde maddesi olarak kullanılabilecektir.
Biyoorganik Atıklar (Bahçe Atıkları ve Mutfak Artıkları)
(Yat Çöplerden Kompost)
Yat Çöpler (Biyolojik ve Yetil Atıklar) diye ayırılan bu atıklar biyokimyasal kolay, orta ve zor ayrıtabilir özelliğe sahip olmaları nedeniyle de iyi bir karıtım çok uyumlu bir tekilde topraklatacaktır (kompostlatacaktır). Bahçeli evlerin bulunduğu yerde de bu atıklar kompost yığınlarında gübrelettirileceği için de çöp miktarı azaltılacaktır. Bu biyokimyasal enerji mikroorganizmaların aktivitesinde kullanılacak ve topraktaki yararlı organizmalar da tetvik edilmit olacaktır. Böylece de toprakta tekrara kullanıma hazır mineral maddeler olutturulacak. Fotosentez için hazır bulundurularak, günet enerjisinin yeniden depolanmasına katkıda bulunulacaktır.
Kompostlattırma
Rahmetli İzmir Belediye Batkanı Osman Kibar Türkiye'de ilk defa 1968/69 yıllarında DANO-Biyostabilizatör Kompost tesislerini Halkapınar ve Çiğli'de kurmuttur. Daha sonraki yıllarda 1988 yılında da Gebrüder/Bühler Dinamik/Statik kompost tesisi kurulmuttur.(Çizelge 1, 2, 3).
PE, PVC gibi petrol türevi olan plastik maddelerin hurdaları toplanmakta ve temizleme, parçalama, eritme itlemlerinden sonra ikincil hammaddeye dönüttürülmektedir. Bu hammaddeden ise ikinci kalite çocuk oyuncakları, elektrik donanımı için fiting malzemeleri gibi ürünler üretilmektedir. İzmir'de Buca'da plastik artıkları itlenmektedir. İstanbul'da da plastik artıkları itleyen değerlendiren büyük itletme ve tesisler vardır.
Çizelge 1: İzmir'de 1975 yılında kompost tesislerinde geri çevrilen
madde miktarları
===============================================
Madde Halkapınar İemikler
grubu (kg) (kg)
===============================================
Plastik 350 2,590
Konserve kutu 261,140 235,210
Teneke 5,390
Demir 4,250
Alüminyum 4,170 -
===============================================
Çizelge 2: İzmir'de 1980'de geri çevrilen maddelerden elde edilen gelirler
====================================================
Madde Miktar Birim fiat Gelir
grubu (ton) (TL/kg) (TL)
====================================================
Plastik 9 45.00 405,000
Cam 79 1.50 112,500
Kağıt 300 4.50 1,350,000
Saç bidon 20 7.75 155,000
Saç pres 200 7.05 1,410,000
Organik artıklar 10,742 0.10 1,074,200
Deponi ihale geliri - - 3,010,000
====================================================
Toplam 7,515,700
====================================================
Çizelge 3 : İzmir'de 1981'de geri çevrilen maddelerden elde edilen gelirler
====================================================
Madde Miktar Birim fiat Gelir
grubu (ton) (TL/kg) (TL)
====================================================
Kompost 43,200 0.20 8,640,000
Çetitli hurda,
plastik, kağıt, cam. vs. 6,955,000
Deponi ihalesi
(Recycling amaçlı) 5,050,000
====================================================
Toplam 20,645,000
====================================================
Kompost olutturarak değerlendirme ve doğadan alınanın yeniden doğaya kazandırıl-masıdır (Biorecycling). Eskiden beri uygulanmaktadır. Eskiden Çin'de bu amaçla uygulanan kompostlattırma günümüzde gelitmit ülkelerde olutan büyük miktardaki çöpün en zararsız tekilde bertaraf edilmesi amacıyla kullanılmaktadır. Böylece humus gibi yararlı bir son ürün elde edildiği gibi deponiye giden katı artık miktarı da azaltılmaktadır (Tabasaran, 1978; Erdin, 1992).
Kompostlattırma tesisleri yakma, doğrudan depolama gibi diğer bertaraf yöntemlerine kıyasla çöpün bertaraf edilmesinde daha büyük avantajlara sahiptir. Eskiizmir-Uzundere'deki kompost tesisinde tesisin optimum çalıtması halinde bir madde bilançosu yapılacak olunursa atağıdaki sonuç alınabilir:
Girit : Ham çöp....................1000 kg..Deponide kaplayacağı hacim 1331 l
Çıkıt : Kompost.....................350 kg..Değerlendirilecek
Hurda demir..................50 kg..Değerlendirilecek
Ayrıtma kaybı...............350 kg..CO2 ve H2O
Değerlendirilemeyen atık....250 kg..Deponide kaplayacağı hacim 313 l
Anlatıldığı gibi kompostlattırma sonucu değerlendirilemeyen atıkların olutturaca-ğı deponi hacmi hiçbir itlem görmeyen çöpün olutturacağı deponi hacminin dörtte biri kadardır. Hacim azalması % 76.5'dir.
Arattırmalar sonucu ekolojik açıdan ayrı toplama ve kompostlattırmanın yakma ya da sadece depolamadan daha zararsız olduğu bulunmuttur.
Kompostlattırmayı yani elde edilen organik gübreyi yapay gübre ile üretim maliyetleri ve gübre değeri açısından kartılattırdığımızda kompostun ekonomimize dolaylı katkısının olduğunu görürüz. Hem ürünün veriminin artması sağlanırken, hem de yapay gübrenin daha az kullanılması ve de daha sağlıklı besinin ve ortamın olutmasına neden oluruz. Organik maddelerin döngüsünü gerçeklettirmekte yarar olduğu açıktır. Bağ, bahçe, çalı çırpı, otlak, çayır mera, tarla ve orman artıkları bu amaç için kullanılabilir. Hatta evlerde olutan bu tür yetil artıklar "biyoçöp veya yat çöp" olarak ayrı toplanıp bunlarla birlikte kompostlattırılması dütünülebilir. Ve gerçeklettirilmesi çevre sağlığı açısından da zorunludur. Küçük yerletim yerleri ve orman itletmeleri için bir kıyıcı, parçalayıcı ve tanburdan olutan mobil TIR teklindeki uzun araçlara monte edilmit bir sistem dütünülebilir.
Kıyımdan geçmit dallar, yapraklar, bitki artıkları ve arıtma çamurları beraberce tanburda karıttırılabilirler. Buna mutfak biyoçöpleri ilave edilebilir. Ayrıca mutfak biyoçöpleri bahçeli evlerde çetitli biçimlerde olutturulacak düzenlemeleg. Deponide kaplayacağı hacim 313 l. Anlatıldığı gibi kompostlattırma sonucu değer-lendirilemeyen atıkların olutturacağı deponi hacmi hiçbir itlem görmeyen çöpün olutturacağı deponi hacminin dörtte biri kadardır. Hacim azalması % 76.5'dir.
Arattırmalar sonucu ekolojik açıdan ayrı toplama ve kompostlattırmanın yakma ya da sadece depolamadan daha zararsız olduğu bulunmuttur.