GERİKAZANMA YOLU İLE ENDÜSTRİYEL İKİNCİL HAMMADDELER

GERİKAZANMA YOLU İLE ENDÜSTRİYEL İKİNCİL HAMMADDELER

Prof.Dr. Ertuğrul ERDİN; Doç.Dr. Davut Özdağlar; Prof.Dr. Halil KÖSE

ÖZET

Çetitli faaliyet alanlarında olutan her türlü atıkların tekrar kullanılabilmesi özellikle de sanayii hammaddesi olarak kullanılabilmesi çağımızın çevre yaklatımı ve çevresel felsefesi açısından çok önemlidir. Burada aslında çok geniş bir yelpazeyi içine alan maddeler sıralamak ve bunların geri kazanılmasını, ikincil hammadde olarak kullanılabilirliğini anlatmak, hatta tek tek sergilemek mümkündür. Burada geri kazanma eyleminin ve faaliyetinin temel bilgi ve beceri alt yapısı buna bağlı olarak da ekonomik ve anlamlı geri kazanma için nelere dikkat edilmesi gerektiği de ayrıca vurgulanacaktır.

1. Geri Kazanma

1.1. Malzeme ve Atık Ekonomisi

Günümüzde artık katı atıklar kontrolü ve yönetmeliğinde materyalin kaynağından itibaren izlenmesi hedeflenmektedir. Bir çok batı ülkesi ve AT ülkeleri mevcut yönetmeliklerini değiştirerek materyalin (malzemenin) kaynağından itibaren zayiatsız kullanımı için gayret göstermeyi girişimcilere zorunlu kılmaktadırlar. Katı atıklar veya atıklar hukukunda yapılan sürekli değişikliklerin arkasında yatan başlıca neden budur.

Günümüze kadar sürdürülen ekonomilerde izlenen yol, tekilin üst kısmında, ileriye yönelik yönetmeliklerin yeni maddelerine göre izlenmesi gereken ve materyal ekonomisi ile atıklar ekonomisinin birbirini tamamlaması ve desteklemesi gerektiği görülmektedir.

Atık oluşumunu en aza indirmek, bertarafını yeniden düzenlemek ve organize etmek bu işleri yaparken ve planlarken de bunu sanayii düzeyinde ele almak gerekmek-tedir. Artık bu konunun da bir sanayisi oluşmak durumundadır.

Fransa ile Almanya ortaklaşa hurda arabalar için her iki ülkede sanayii şeklinde hurda arabaların geri kazanımı için tesisler kuracaklar ve sonra da bunu tüm Avrupa ülkelerinde yaygınlaştıracaklardır.

İkincil olarak hammadde kullanılabilmesi için dikkate alınması gereken hususlar sırası ile aşağıdaki gibidir:

Atıkların

- Bütün özelliklerinin değerlendirilmesi

- Fiziksel kısmının değerlendirilmesi

- Kimyasal kısmının değerlendirilmesi

- Kimyasal bağ enerjisinin değerlendirilmesi

- Başlangıç yapı taşlarını doğaya geri iade etmek

esaslarına dayanmalıdır.

Atıkların geri kazanılmasında uygulanacak geri kazanma sistemi için üç ana kriter vardır:

1. Yöntem seçimi ile ilgili kriterler

2. Tesisle ilgili kriterler

3. Masraflarla ilgili kriterler

Yöntem seçimi ile ilgili kriterler

Evsel çöpleri hazırlama, ayırma gibi işlemlere tabi tutmak için bir yöntem seçerken mutlaka aşağıdaki sorulara yanıt bulmamız gerekmektedir.

- Bu uygulanacak yöntemle hangi maddeler geri kazanılabilir ?

- Geri kazanılacak maddenin kalitesi hangi düzeydedir ?

- Bunun için hangi yöntem adımları uygulanacaktır ?

- Geri kazanılacak maddeden istenen kalite kriterleri (su miktarı, dane boyutu, kirlilik durumu, mekanik zarar görüp görmediği, v.b. )

- Yöntemin uygulanabilmesi için ham çöpün bileşiminde bulunması gereken miktarı ne kadardır ?

- Bu yöntem, istenen orandan ne kadar bir sapma olursa hala uygulanabilir ?

- Bu yöntem günümüzün teknolojik düzeyine göre ne durumdadır ?

- Her madde için hedeflenen ve / veya zorunlu kılınan geri kazanma miktarı ne kadardır ?

Kurulacak tesis ile ilgili kriterler

Değerli atıkların geri kazanılması için kurulacak tesislere karar vermeden önce aşağıdaki kriterleri gözden geçirmek gerekir :

- Alan ve hacim gereksinimine kadardır ?

- Bina sayısı ve çeşidi

- Personel ihtiyacı

- Enerji tüketimi

- Araç ve gereç ihtiyacı

- Çalışma güvenirliği ( az arıza , durma olasılığı; aşınmaya dayanıklılığı, denenmişliği, inovatif olup olmadığı, v.d.)

- Bakımı kolay

- Kontrol ve bakım için gerekli süre

- Otomatiklettirme derecesi

- Çevresinde yapılması gereken tesisler

- İş yeri düzenlemesi

- Çevreye olan etkileri

- İç taşıma sisteminin türü

- Tesisi kuranlar hakkında bilgiler

Masraf kriterleri

Masraf kriterlerinde ise aşağıdaki hususlara dikkat etmek gerekir:

- Yöntemi uygulanabilir hale getirmek için araştırma geliştirme masrafları

- Planlama masrafları

- Yatırım masrafları

. Çevreyle bağlantısını kurma masrafları

. Binalar

. Makinalar ve elektrik bağlantısı

. Montaj masrafları ve enstilasyon

. Araç parkı

. Vergi ve sigorta masrafları

. Başlama ve yönteme ısınma masrafları

- İşletme masrafları

. Sermaye masrafları

. Personel masrafları

. Büro ve muhasebe masrafları

. Vergi ve sigorta masrafları

. Enerji masrafları

. Materyel masrafları

. Bakım ve onarım masrafları

. Geriye kalan çöp ve katı artıkların bertaraf masrafları

İkincil hammadde olarak ya da geri kazanmayı hedefleyerek atıkların değerlendirilmesi için yukarda verilen tüm hususların düşünülmesi ve değerlendirilmesi gerekmektedir.

2. Geri Kazanmaya Örnekler

2. 1. Metal Kutu Atıkları ve Geri Kazanılması

Dünyada yıl geçtikce metal kutu kullanımı yaygınlaşmaktadır. Özellikle de metal kutular "Kullan at" toplunları oluşturmaya yönelik olduğu için çok düşündürücü-dür. Günümüzde bireyler "Çevre Dostu Yaşam Tarzını" kendilerine alışkanlık haline getirmek zorundadırlar. Bunun için de savurgan bir tüketici olmamak yaşam tarzını oluşturan saç ayaklarından en önemlisidir. Üretim anından itibaren ticaretin her kademesinde atık oluşturmayacak veya az atık oluşturacak üretim teknolojileri seçmek zorundayız. Buna rağmen gene de bir atık oluşmuşsa onu da mutlaka geri kazanmak ve değerlendirmek için en yüksek oranda bir çaba ve gayret göstermemiz gerekmektedir. Bu sayede hem hammaddelerin tüketimi çok yakın zamanda veya kısa ömür sonucunda olmayacaktır, hem de bunların üretimi için kullanılan enerjiden tasarruf sağlanacaktır. Enerji üretimi sırasında meydana gelen çevre kirlilği de önlenecektir. Halbuki kutu üreten ve dünyada bunun tekeli elinde bulunduran firmalar sürekli olarak, rahat yaşamı bilinç altına telkin ederek, eğitim ve kültür düzeyi düşük olanlara daha da çabuk nufus ederek rahatlığının dışında bir çok sakıncaları olan bu tür metal kutuların kullanılması teşvik edilmektedir. Bu kutuları üreten tekel firmalar dünyanın bir çok yerlerinde yeniyeni yatırımlar yapmaktadırlar. Bu arada "Çevre Dostu " görünmek için kirlettiklerini ve kirlettirdiklerini toplumun tüm kesimlerine mal ederek geri toplamaya çalışmaktadırlar. Bu amaçla "Vakıflar" bile kurmaktadırlar. Halbuki tekrar tekrar kullanmaya büyük önem göstermeliyiz. Maddenin iyice ömrü dolunca çöp ve atık haline dönüştürmeliyiz. Ancak bu yaşam biçimi ile gün geçtikce kaynakları iyice azalan dünyayı yıkılmaktan, enerjisiz ve hammaddesiz kalmaktan aynı zamanda da ekosistemlerini bozmaktan korumuş oluruz.

ANC (American National Can Co.) 1990 yılında bütün dünyada 30 milyar metal kutu üretmiştir. ANC'nin şefi Jean-Pierre Ergas " Packaging is going to be more and more a world business" demektedir. Devam etmektedir :" We are probably the number one or two metallurgical company worlwide" . "We have the Coca Colas, the Pepsi Colas and thers, but we also have hundreds of smakker customers."

ANC, San Bernardino CA, ve Los Angeles 'de yeni metal kkutu tesisleri planlamakta ve eski tesislerini de genişletmektedir. Dunkirk (Fransa) da da çok büyük bir Coca Cola dolum tesisi kısa bir müddet önce faaliyete geçmiştir. Buna bağlı olarak da burada büyük bir metal kutu tesisi yapılması planlanmıştır. Pau'daki inşaat ise tamamlanmaya çalışılmaktadır. Wakefield (İngiltere) 'deki tesisin de kapasitesi artırılmaktadır. Diğer taraftan da ANC firması ABD'nin "Waste Management of North America Inc." ile de geri kazanma konusunda işbirliği yapmaktadır. Batı Avrupa'da ve diğer gelişmiş ülkelerde metal kutular "Ecological " diye tanımlanan ve tamamen alumiyumdan oluşan ambalajlar olarak sunulmaktadır. Çünkü kısmen aluminyumdan, kısmen de çelikten oluşanların geri kazanılmaları çok zor ve daha masraflı olmaktadır. % 100 aluminyumdan olanlar ise daha kolay geri kazanılmaktadır. Bunun bir sonucu olarak da alu-kutuların atıklarının yaklaşık % 60'ı ambalaj atığı olarak geri kazanılmakta ve değerlendirilmektedir.

Gerek Türkiye, gerekse de Suriye, Yunanistan, Belçika, Fransa , Almanya, Amerika ve İspanya gibi ülkelerde içecek ve merubat ambalajları olarak bir kere kullanım-lı olanların yaygınlaştığı görülmektedir. Nakliyeci, pazarlamacı ve parekendeci için de bu tür kutuların satılması rahatlarına gelmektedir. Bu ise sonuçda çöp ve atık demektir. Bu nedenle de bu atılan ambalaj atıklarının mutlaka ayrı top-lanması, geri kazanılması ve değerlendidrilmesi gerekmektedir. Bu konudaki sanayii sektörü de bunun farkındadır. Dolayısiyle de geri toplanması, ayıklanma-sı, taşınması ve geri kazanılması için "Vakıflar" kurarak uğraş vermektedirler.

Nitekim Avrupa'da ERRA (Europeen Recyclıng and Recovery Association ) , Türkiye'de Çevkovakfı, İtalya'da İVR , ABD'de de Recyclıng America, Almanya'da Dual System Deutschlands bu amaçla kurulmuştur.

Dunkirk'de bulunan Coca Cola'nın dolum tesisleri Avrupa'nın en büyük tesisleri-dir. Her dolum hattında 1600 cpm kutu dolumu yapılmaktadır . Üç hattan oluşan tesis 24 saat çalışmaktadır. 24 - 40 milyon kutu/yıl dolumu yapılmaktadır. Hatların sayısı beşe çıktığında maksimum olarak yılda 80 milyon kutu dolumu bu tesiste yapılabilecektir.

Yazın satışlar pik değerlere ulaşmaktadır. Bu durumda 140 -150 kamyon ve 48 ray otobüsü (vagon) her gün sürekli olarak içecekleri dağıtmaktadır. Görüldüğü gibi çok büyük bir iş potensiyelidir ve insanlar arı gibi , diğer insanları serinletmek için çalışmaktadırlar. Bu taşaıma sırasında ayrıca sekunder ambalaj problemi de ortaya çıkmaktadır. Almanya'da yürürlüğe giren ambalaj kanunu her türlü ambaljı sıkı bir kontrol altına almaktadır. 1988 lerden 1992'lere doğru karton kutuda, naylonda ambalajlamaların oranı artmıştır. Metal kutuların % 36'sı kartonda, % 57'si plastikte sekunder olarak ambalajlanmaktadırlar. Geri dönüşümlü ,iadeli cam şişenin kartondaki ambalajlama oranı ise % 95'dir. PET'lerin ise sadece % 6'dır.

2.2. Hurda Araba Geri Kazanma Sanayii

Avrupa Topluluğu ülkeleri arasında araba hurdalarını geri kazanma konusunda ortak çalışmalar yapılmaktadır. Buna tipik bir örnek bir fransız-alman işbirliğidir. Amaç avrupa kapsamında eski araçların demontajı için bir ortak tesisi planlayıp kurmaktır. (BMW AG ve Renault) . Almanya'da her yıl iki milyon araba hurdaya çı-karken tüm Avrupa'da ise ondört milyon araba hurdaya çıkmaktadır. Gerek Almanya da gerekse de Fransa da tüm ülkeyi kapsayan hurda araba değerlendirme tesisle-rinin kurulması ( 1995 yılına kadar ) planlanmıştır. Almanya da bu işin yürütücü-lüğünü BMW AG yapacakken , Fransada da Renault firması üstlenecektir. İlk hurda araba geri kazanılması için kurulan sanayi tesisinin kapasitesi 200 araba/gün' dür. Burada önce arabalar emniyete alınacak hava koşullarından korunacak, daha sonra da ikinci el araba olarak kullanılabilirliği test edildikten sonra ; elden geçirilip değerli kısımları yeniden kullanlacak, kullanılamayan kısımlar da madde gruplarına göre ayrılarak hammdde olarak geri kazanılmaya çalışılacaktır . Daha sonra da tüm Avrupa ülkelerine yayılacaktır.

Fa. Lucas Elctric (Köln), aynı şekilde araba kısımlarını ve parçalarını endüstri-yel bir hazırlamadan sonra Avrupa düzeyinde yeniden kazanmayı planlamaktadır. FhG-IML , Dortmund , otomobil demontajını ele almıştır. Verband des Kfz-Gewerbes NRW e.V. (Düsseldorf) da otomobil pazarlayıcıları ve otomotiv sanayii üzerinden arabaların gelişi güzel atılmasını önlemek ve geri kazanılmasını sağlamak için uğraş vermektedirler. Fa. Büchl de (Ingolstadt) araba sanayiinde atıkların maksimum düzeyde geri kazanılması için çaba harcamaktadır.

O halde materyal ekonomisi sistemi ile atık ekonomisi sistemi iç içe ve uyumlu çalışmak zorundadır. Geleceğin üretim ve tüketim modelinin ana prensibi hiç atık oluşturmamak oluşan atıkları da olabildiğince yüksek oranda ekonomiye geri kazanmaktır.

Araba Atıkları

Hurda arabalar hammadde kaynağıdır:

12 yıl kullanılan ve 1000 kg ağırlığında olan , hurdalaşan bir otomobilden aşağıdaki maddeler potensiyel olarak bulunmaktadır:

Demir ve çelik miktarı : 710 kg

Lastik : 90 kg

Plastik : 60 kg

Cam : 30 kg

Aluminyum : 22 kg

Demir türü olmayan diğer metaller : 11 kg

Çinko : 5 kg

Bakır ve nikel : 6 kg

Kurtun : 10 kg

Diğerleri : 56 kg

2.3. Elektronik Artıkları Sorunu

Elektronik hurda içinde çok çeşitli geri kazanılabilecek maddeler vardır: metaller, yarı metaller, plastikler, yağlar ve ekran tüplerindeki çeşitli zehirli maddeler.

Bilgilenme ve bilgileride en iyi bir şekilde depolama, aktarma, hızlı haber alma

ve hızlı karar verme , yenilenme çağında yaşıyoruz. Elektroniğin bu alanda insanlığa hizmeti çok büyük. Ancak her kullanılan eşya gibi elektronik aletler de ömürlü. İu veya bu şekilde ömrü dolduğunda ne olacak. Torağa mı gömülecek, yoksa içindeki değerli maddeler geri mi kazanılacak ? Bu makalede elektronik atıklara çağdaş katı atık ekonomisi ve tekniği açısından gelişmiş ülkelerde nasıl yaklaşıldığı ve ne yapıldığı ele alınmaktadır.

Çağımız bilgi çağı , bilgisayar çağı. Özellikle son on yılda bilgisayar kullanımı dünyada hızlı bir şekilde arttı. Bu artış hızının devam edeceği de tahmin edilmektedir. Türkiye bilgisayar piyasasında da çok çeşitli markalar bulunmaktadır. Bu belki ilerde büyük bir bilgisayar mezarlığının,hurdalarının oluşmasına neden olacaktır. İnsanımıza 1950'li yılları hatırlatırcasına. Ülkemiz dönmüştü o zaman traktor mezarlığına. Hızlı ilerleyen ve gelişen teknoloji nedeni ile kullanılamaz hale gelen veya gelecek olan bilgisayarların içindeki geri kazanılabilir değerli maddelerin ekonomiye geri kazandırılması, toplanıp taşınmasından tüm işlemlerine kadar yöntemlerin gelittirilmesi veya dünyada gelitmit ,gelittirilmiş yöntemlerin ülkemize çok geç kalmadan transferi gerekmektedir. Elektronik çağının artıkları her türlü elektronik cihazlar ve aksesuarları günümüzün oldukca kirlenmiş dünyasında bir çevre sorunu olmamalıdır ve çevre sorunları yaratmamalıdır. Çağdaşlaşmayı çevre bilinci ile birlikte gerçekleştirmek zorundayız.

Elektronik hurdasının miktarını bilmekte ve izlemekte yarar vardır, Avrupa Topluluğu ülkelerinde bu iyi izlenmektedir. Örneğin Almanya` da yılda 150 000 ton elektronik hurdası oluşmaktadır. Bunun yaklaşık % 5`i olan 7 500 tonu eskimiş bilgisayarlar ve onların parçalarıdır. Radyo,televızyon,vıdeo ve otomatik kontrol cihazlarının ki ise yılda 70 000 tondur.

Bu miktarların önümüzdeki yıllarda yılda %5 ile %10 arasında artacağı tahmin edilmektedir. Bu artışın nedeni ise sürekli olarak elektronik sanayiinde teknoloji ve model değişimidir. Bu durum tüketimi kamçılamaktadır.

Örneğin Federal Almanya`da her vatandaş yılda elektronik cihazları için 300 DM harcamaktadır. 1988 yılında 4,5 milyon televizyon, 1,8 milyon video ve 450 000 bilgisayar satın almışlardır. 1989 sonunda 2,6 milyon bilgisayar tesisi kullanılmaktaydı bunun 2,2 milyonu bilgisayar`dır. Bu cihazların kullanım ömrü yaklaşık olarak beş yıldır.

Ürünlerin üretiminde kullanılan malzemelerin ve yöntemlerin farklı oluşu nedeni ile bunlara uygulanan geri kazanma yöntemleri de farklı farklıdır. Dolayısıyla geri kazanılan miktarlar da çok değişkendir.

Aygıtların ağırlığının yaklaşık % 10`nu kadar ağır olan platin hurdalarının hazırlanmasında elde edilen değerli madde miktarı aşağıdaki gibidir: 1 ton platin hurdasında

1 kg altın

6 kg gümüt

12 kg aluminyum

20 kg kalay

ve bakır,nikel, krom,kadmiyum vardır (1,2,3).

1990 yılında en büyük bilgisayar platin hurdası değerlendıricisinde bile altın miktarı 3 ile 10 gram arasında bulunmuştur. Burada kullanılan malzemenin %30`zu plastik , %25`i bakır ,%1-5`i kurşun ,%5-10 demir , %1-3 `i nıkeldir.

Örneğin bir televizyonun işlenmesinde , TV`nin ağırlığını 32 kg olarak kabul edecek olursak; 7 kg çelik , 0,42 kg bakır , 0,31 kg alumınyum geri kazanılmaktadır.

Ayrıca her TV aygıtında 2,5 mg altın , 140 mg gümüş bulunmaktadır. Bunların değerlendirilmesi veya bertarafı (giderilmesi) sırasında çevreye etki eden ağırmetallerin dışında , yağlar ve gresler de vardır (1,2,3).

Kondansatörlerin , akülerin , yaklaşık 1kg olan lumınesens tabakasının sökülmesi ve ayrı bertaraf edilmesi ile çevreye olan olumsuz etkisi en aza indirilebilir.

Luminesens tabakasının eluatında :

0,016 ppm kadmiyum

0,01 ppm kurtun

1,21 ppm baryum

0,009 ppm stronsiyum bulunmuttur (1,2,3).

Elektronik aygıtlarda alevlenmeye karşı koruyucu olarak kullanılan maddeler de çok büyük bir önem arzetmektedirler.

Alevlenebilir olan aletlerin plastik kutuları ,iletim plakaları, kaplo izolasyonları gibi kısımları bu maddelerle kaplanmaktadır. Alevlenmeye karşı koruyucu olarak kullanılan maddelerin çoğu brom içeriklidir. Örneğin polibromludifenileter (PBDE) , bromfenoller, polibromlubifeniller v.b. gibi . İletim plakalarındaki brom oranı ağırlığının %6`sı kadardır.

Plastık malzemeyi alevlenmeye karşı korumak için kullanılan bu maddeler işleme ve üretim sırasında termik yükler altında kalınca polibromürlü dibenzodioksinler ve dibenzofüranlar oluşmaktadır. Bu oluşan maddeler de ürünün içinde kalmaktadır.

Bir kilogram plastikde 1000 nanogram PDDF ölçülmüştür. Yakılan aletlerin kalıntı-larında 80 ppm PBDD ve PBDF bulunmuştur. Bu nedenlerden dolayı PBDE Almanya`da üretilmemekte ve kullanılmamaktadır. Ancak eski cihazlar ve ithal malları bu maddeleri içermektedir. Almanya`da alevlenmeye karşı koruyucu madde olarak ya magnezyumoksit, aluminyumoksit gibi brom içermeyen ya da kanserojen olan dioksin ve füran oluşmasına neden olmayan brom bileşikleri kullanılmaktadır. Bu aletlerin bakımı onarımı kadar ,hurdalarının iyi parçalanması ve içindeki maddelerin geri kazanılması, bunun için de yöntemlerin geliştirilmesi büyük önem göstermektedir.

Bugün Almanya`da ellinin üzerinde firma elektronik hurdasının işlenmesi ve değerlendirilmesi konusunda çalışmaktadırlar . Elektronik hurdasının ayıklanmasından ve işlenmesinden sonra ileri aşamada geri kazanmak için özel pirometalurjik ve hidrometalurjik yöntemler uygulamak gerekmektedir.

Elektronik artıklarının değerlendirilmesindeki ana sorun bunların toplanmasının ve taşınmasının organizasyonunda ortaya çıkmaktadır. Bu konuda hem üretici firmalar , hem de bertarafcı (uzaklaştırıcı) firmalar bazı modeller geliştirmişlerdir. Örneğin hurda bir cihazınızı evden almaya gelirlerse 1,5 DM/kg hurda ,eğer siz götürür teslim ederseniz 0,20 DM/kg hurda ödemek durumdasınız. Artıklar borsasında bilgisayar çok aranır olmuştur. Üretici firmaya eskileri geri alma zorunluğu yasalarla sağlanmalıdır.Bu konuda bazı firmalar kendiliğinden kullanılmış ürünlerini geri alma sistemini oluşturmuşlardır.

Yanmış veya yanma tehlikesi geçirmiş elektronik artıkları dioksin ve füran tehli-kesinden dolayı özel artık olarak ayrı işlem görmelidir. Almanya örneğinde de görüldüğü gibi ortalama beş yıl kullanma ömrü biçilen cihazların hem içindeki bazı parçalarının ömrünü uzatmak, hem de değerli metalleri geri kazanmak azalan dünya maden rezevlerinin korunması, yararlanma süresinin uzatılması bakımından da çok önemlidir.

Elektronik hurda

Yılda yüzlerce, binlerce radyo, televizyon, bilgisayar ve video gibi sayısız elketronik atıklar oluşmaktadır. Bunlar tamircilerde ve/veya hurdacılarda uzun süre beklemekte, içindeki değerli maddeler en son aşamada geri kazanılmaya çalışılmaktadır. Hiç bir şekilde değer bulmayan, satılamayanlar da çöplüklere atılmaktadır. Batı ülkelerinde bu tür atıkların gelişi güzel çöplüklere gitmesini önlemek için düzenleyici yönetmelikler hazırlanmakta ve yürürlüğe konmaktadır. Örneğin "Ambalaj Atıkları Yönetmeliği", " Elektronik Atıkları Yönetmeliği " v.d. gün ve gün güncellik kazandıkca artan çevre bilinci ile kamuoyundan baskı artınca arka arkaya çevreyi ve kaynakları korumaya yönelik olarak çıkmaktadır. Ülkemizde yürürlüğe giren 14 Mart 1991 de Resmi Gazete de yayınlanan "Katı Atıkların Kontrolu " Yönetmeliği de aynı amaca hizmet vermek içindir. Ambalajlarla ilgili kısmında ise 22 İubat 1992 tarihinde plastik ve metal sıvı ambalajların geri kazanılmasına yönelik değişiklikler yapılmıştır. Bu tür yönetmeliklerin sayısı ve/veya kapsamı elastiki olmayan, net olan tanım ve ifadelerle artırılmalıdır. Böylece maddenin çevrimi kontrol altına alınmaktadır. Üreticinin 'ürünü atık haline dönüştüğünde onu geri alma' zorunluluğuna dayanmaktadır, tüm çıkarılan , çıkarılacak olan yönetmeliklerin esası da bu olmalıdır.

Elektronik hurda içinde çok çeşitli geri kazanılabilecek maddeler vardır: metaller, yarı metaller, plastikler, yağlar ve ekran tüplerindeki çeşitli zehirli maddeler.

Köln yakınında bir firma 7 000 m2'lik bir hallede 15 işçisi ile birlikte ekran, printer, telefon tesisleri v.d. olmak üzere yılda 50 000 birim parçalamaktadırlar. Bu birimler elle yedi fraksiyona ayrılmaktadır:

- Demir ve metal hurdası

Ekranlardan, tastaturlardan, printerlerden ve otomatik kontrolden gelen tüm parçalar kontenyere atılmaktadır. Demir, aluminyum, bakır, kalay ayıklandıktan sonra yüksek fırınlarda eritilmekte tekrar hammadde olarak geri kazanılmaktadır.

- Teknik plastikler

Ekranın , klavyenin v.d. plastikleri temizlenip, öğütülmektedir. Bu öğütülen plastikler plastik itleyen tesislere yeni ürünler üretilmesi için gönderilmektedir.

- İletim plakaları

İletim plakalarındaki yarı iletici chips'ler, kondensatorlar ve dirençler mekanik olarak uzaklaştırılmaktadır. Bu sökülen parçalar çelik bidonlarda biriktirilmektedir. Özel bir firma kuru ve yaş yöntemlere göre içindeki ağırmetalleri ve değerli elementleri geri kazanmaktadır. Yeminli bir örnekleyici yerinde tüm prosesi kontrol etmektedir. Geriye kalan plastik plakalar metal kaplamalarından ayrılmaları için parçalanmakta, metal tekrar kullanılmakta ve plastikler de düzenli bir şekilde depolanmaktadır.

- Piriz ve bağlantıları

Tüm piriz ve bağlantıları demonte edilmektedir ve aynen iletim plakaları kısmında olduğu gibi ağırmetallerin ve saf metallerin geri kazanılması için özel firmalara verilmektedir.

- Kablolar

Tüm kaplolar parçalanmakta bakır ve plastik mekanik olarak ayrılmakta ve tekrar değerlendirilmektedir. Plastik atıkları yol dolgusunda, çiçek saksı ve sandıkları üretilmesinde kullanılmaktadır.

- Piller

Elektronik cihazlardaki tüm kuru piller elle demonte edilmektedir. Sonra toplanmakta, değerlendirilmekte, geriye kalan da zarar vermeyecek bir şekilde bertaraf edilmektedir.

- Cam

Tüm ekran tüplerinde önce patlamayı önlemek için içindeki vakum uzaklaştırılır. Tüplerin içindek bakır sarımlar alınır. Sonra da tüpler mekanik olarak parçalanır. İçindeki diğer metallerden ayırt edilmiş olunur. Metal ve çelik hurdalar ayrıldıktan sonra haddehanelerde ve yüksek fırınlarda tekrar değerlen-dirilmektedir. İu anda ekran tüplerinin camları henüz değerlendirilmemektedir.

Elektronik hurdaları ne olacak, nasıl bertaraf edilebilir, çevreye etkisi ne gibi sorulara yanıt arandığı ve çözümleri için ciddi bir şekilde uğraşıldığı buradan da anlaşılmaktadır.

Thyssen Entsorgungstechnik GmbH, TET/Thyssen Sonnenberg GmbH 1991'in mart ayından beri Essen'de ve Duisburg'da elektronik hurdalarını geri kazanma teknolojilerini geliştirmek için çalışmaktadırlar (4).

2.4. Amalgam , Çevresel Etkileri ve Geri Kazanılması

Zaman zaman basında amalgamlı diş dolgularının , alaşım bünyesinde % 50 oranında içermiş olduğu civa nedeniyleinsan sağlığı için çok tehlikeli olduğu haberleri çıkmaktadır. Ancak bu haberleri amalgama alternatif diş dolgu maddelerini üreten firmaların çıkardığı ve kasıtlı olarak da kamuoyunun kafasının karıştırıldığı söylenmektedir. Çok uzun süreden beri kullanan amalgamın kendini kanıtladığı da bir gerçektir. Amalgam yıllardır uygulanıyor ve kullanılıyor olsa bile acaba çevre açısından sakıncalı yanları yok mudur ? Diş dolgu maddesi olarak kullanılan amalgam bir karişımdır:

- % 50 civa

- % 30 gümüt

- % 20 kalay .

Eski Federal Almanya' da 1985 lerde yapılan bir araştırmada (Bosse, 1985), bir yılda eski dolguları yenilerken yaklaşık olarak 30 ton gümüş amalgam atığı oluştuğu saptanmışır. Bunun yarısı da civadır. Bu sökülen eski dolgularda ağız gargaraları ve yıkaması sonunda atıksu şebekesine, kanalizasyona, varsa atıksu arıtma tesisine, tesis yoksa doğrudan nihai alıcı ortama gitmektedir.

Kirleten öder ilkesine göre ; dişçilikten kaynaklanan civa kirlenmesi dişçi başına 500 gr civarında kabul edilirse , bir ödeme yapılması gereken zarar birimi 20 gram civa/yıl ise, bu durumda ortalama olarak bir dişçinin ödeyeceği civalı atıksu kirlilik ücreti 1000-- DM / yıldır.

Civa amalgam içinde her ne kadar sıkı bağlanmış olduğu iddai edilse bile; ağızdan sökülen amalgamların % 60'nın dane boyutu < 20 u olduğu için bunların tekrar mobilize olma olasılığı çok fazladır. Sedimentlerde ve atık depolama yerlerinde biyokimyasal reaksiyonlar sonucunda tekrar suda çözünür bileşiklere dönüşmesi mümkündür. Eğer atıksu arıtma tesisi varsa ve oluşan atıksu arıtma çamurları yakma tesisinde yakılıyorsa o zaman civa gaz halinda atmosfere geçer.

Su Kirliliği ve Kontrolü Yönetmeliğine göre dişçiliklerden yapılan deşarjlar "indirekt deşarja" girer. Atıksu indirek deşarj sınır değeri 50 ug/l olmalıdır.

Dişçiliklerde amalgamlı atıksuların ayrı toplanması veya amalgamın ayırt edilmesi için bir ayırma ve toplama sisteminin yapılaması gerekir. Ayrıca böyle bir ayırma sisteminin işyerine monte edildiği ve çalışır olduğu her an kontrol mühendisi tarafından denetlenebi-lir olmalıdır.

Bu önişlem yapılarında amalgamın ne kadarı tutuldu, ne kadarı kana-lizasyona geçti tesbit edilmelidir. Bu ise henüz zordur. Özellikle dane boyutu 20 u 'den küçük ise. O halde :

- Yerinde olutan miktar, biletimi, dane boyutu

- Dişçilik bölgesindeki amalgam sıyırıcısının veya ayırıcısının verimini ölçmek ve değerlendirmek

- Piyasadaki ayırıcı sistemleri test etmek ve değerlendirmek,

- Elde edilen sonuçlara göre amalgam atıklarını sıyıracak sistemin nasıl olması gerektiğini detaylı olarak belirlemek.

Amalgamın dişçiliklerden kaynaklanarak çevreye nihai alıcı ortamlar kanalı ile olası olumsuz etkilerini en aza indirmek için ciddi önlemler almak ve yaptırımlarda bulunmak gerekmektedir.

Geliştirilen ve geliştirilecek olan amalgam sıyırıcı ve ayırıcı aletleri ve sistemleri ile büyük oranda (%97) civa kirliliğini gidermek mümkün olabileceği gibi aynı zaman da civayı geri kazanmak da söz konusudur. Atıksu problemi katı atık problemine dönüşmemelidir. Sıyırılan, çöktürülen amalgam katı atıkları da geri kazanılmalıdır.

Bu katı atıklar oldukca yüksek değerli madde potensiyeline sahiptirler, bundan da mutlaka yararlanmak gerekir. Bu değer anılan eski Federal Almanya örneğinde sadece 6 ton gümüş her yıl oluşacaktır ki, ekonomik değerini hesaplamak mümkündür. Bu ekonomik değerinden yapılan toplama, taşıma, işleme v.d. masrafları ve harcamaları düşmek gerekir. Bu öyle olmalı ki, değerli maddelerin satışından elde edilen para masrafları kapasın.

Amalgam atıklarını ayırır ve biriktirirken çok iyi hijyenik koşullarda davranmamız gerekmektedir. İçinde bulunan enfeksiyöz maddeleri unutmamalıdır.

Kurutulmuş , dezenfekte edilmiş materyalin işlenmesi hiç de o kadar zor değildir. Vakumlu destilasyonla ilk kademede içindeki civa geri kazanılmaktadır. Geriye kalanın büyük bir oranı gümüştür. Gümüş de hidrometalurjik veya pirometalurjik yolla temizlenmektedir.

2.5. İnşaat Artıklarının Hammadde Olarak Hazırlanması Tekniği

Ülkemizde de son yıllarda eski küçük yapıların, yolların yıkılarak veya bozularak yenilerinin yapılması yaygınlaşmıştır. Bu sırada oluşan molozların hurda değeri vardır. Bunlar "Moloz-İşleme Merkezlerinde" yeniden işlenerek geri kazanılabilir ve gene inşaat sektöründe kullanılabilir. Bu konudaki teknoloji geliştirme çalışmaları Federal Almanya ve diğer batı ülkelerinde yürütülmektedir.

İnşaat artık kütlesini genelde;

- Hafriyat toprağı

- Yıkım molozları

- Yol bozumu, yenilenme artıkları

- Demiryolu yenilemesinde oluşan çakıltaşları

şeklinde sınıflara ayırabiliriz.

Hafriyat toprağı yerine göre kum, çakıl, taş, mil, kil, kaya parçaları gibi değişik özelliklerde olabilir. Özelliklerine göre bahçe hazırlanmasında, seddelerde, gürültü önleme duvarları inşaasında, depolama yerleri örtülmesinde kullanılabilir.

Köprü, fabrika, üst yapı, alt yapı inşaatları sırasında inşaat molozları oluşmaktadır. Toprak, beton, fayans, seramik, sıva, alçı blokları, şişkin kil, odun, kum, plastikler, metal, kağıt, bitum, zift, boya, yapıştırıcı ve tuğla vb.. yol bozumundan oluşan artıklar, yol yapımında kullanılmış olan malzemeye göre değişmektedir. Ayrıca kullanılmış taşıyıcı zemin malzemeleri, bağlayıcı ve örtü maddelerinin türleri de bunu etkilemektedir. Örneğin mineral madde karışımı basalt, diabas, granit vs.

Dünyada sözü edilen maddeleri geri kazanmak, hazırlamak için kullanılan yöntemlerden, teknolojiden ve ekonomisinden sık sık söz edilmekte ve bu konudaki teknoloji geliştirilmektedir. Ayrıca bu işlemlerin başladığı andan hazırlamanın tamamlandığı ana kadar geçen aşamalardaki faaliyetlerin çevresel etkileri de incelenmekte ve değerlendirilmektedir.Bu tesislerden bile ÇED (Çevresel Etki Değerlendirmesi) raporu istenmektedir.

Her türlü inşaat artıklarının geri kazanılması kaynakları azalan ve mevcut kaynaklarını ekonomik kullanan , doğayı fazla bozmak istemeyen, korumak isteyen gelişmiş ülkelerde yaygındır.

2.6. Ambalaj Malzemesi Olarak Kullanılan Plastiklerin Geri Kazanılması

Ambalaj sektöründe oluşan plastikler Procter + Gamble şirketinin Avrupa da yaptırdığı ayrı toplama araştırmaları sonucunda daha ziyade HDPE, PP, PVC, PET ve PS lerden ibarettir.

Oransal dağılımları ise poliolefinler (HDPE, PP) % 65, poliesterler (PET) ve polivenilklorür (PVC) % 15, polisitirol (PS) % 15 ve % 5 diğerleridir. Örneğin Coburg (Almanya), Dünkirchen (Fransa), Newcastle (İngiltere) de yapılan ayrı top-lama çalışmaları plastiklerin % 75 oranında geri dönüştürülebileceğini göstermiş-tir. Ayrı toplanarak plastiklerin geri kazanılmasına yönelik Avrupa da şu anda 25 proje vardır (Tack, J. 1991).Bir çok batılı firmaların yaptıkları araştırma geliştirme çalışmaları ile elde ettikleri sonuçlar vardır.Örneğin ayrı toplanan HDPE ambalaj atıkları % 25 oranında birincil hammaddeye ikincil hammadde olarak karıştırılmak süretiyle elde edilen kulplu veya kulpsuz 1 veya 2 litrelik plastik şişeler % 100 birincil hammadde HDPE den elde edilmiş gibi kaliteli üretilmittir.

Geri kazanılan HDPE, PET şişelerinin altlıklarının üretiminde, içine gıda konmayan şişe, kontenyer, çiçek saksısı, drenaj borusu, kayık iskelesi v.b. yapımında kullanılmaktadır.

PET' lerin değerlendirilmesi halinde;

Geotekstil, içine gıda konmayan şişe, mühendislik amaçlı kullanılan çeşitli plastikler, elyaf dolgu maddesi, ambalaj bandları, yer halısı üretiminde ikincil hammadde olarak kullanılmaktadır.

PVC'lerden de değerlendirilmesi halinde;

Piknik masası, çitler, park bankları, rekreasyon amaçlı süs ağaçlar, plastik kereste, araba durdurma band ve şeritleri,

pelletler v.d. üretilmektedir

3. Özel Artıklara Örnekler

. Sertlettirme tuzları (Sertleştirme tuzu üretiminde sertleştirme prosesinde oluşur) siyanür nitrit, nitrat, içerir

. Konsentratlar, banyolar (Metal ve plastik yüzeyi işleme ve iyileme sırasında oluşur) kükürt, krom, siyanür ve metaltuzu içerir.

. Galvaniz çamuru (Galvanik tesislerinde yüzey hazırlama ve kaplama) siyanür, krom (VI), kadmiyum içerir

. Kullanılmış filtreler, aktif kömür, aktif toprak, kizelgur, (Kimya sanayiinde) halojen içerikli organik çözücüler veya çözücü karışımı meydana gelir

. Ağartma toprağı (Eski kullanılmış yağ rafine eden tesisler) madeni yağ içerikli artıklar

. Koklaştırma tesisi ve petrol rafinerisi artıkları, çamurları (Petrokimya Sanayi, koklaştırma tesisleri,havagazı fabrikaları) fenol merkaptan ve siyanür içerikli .

. Halojen içerikli organik çözücüler (kimya sanayi boya sanayi koklaştırma tesisleri plastik sanayi metal sanayi petrokimya sanayii ilaç sanayi vs.) Etilklorür, klorbenzol, kloroform, diklorfenol, dipfriz malzemesi metilen klorür, monoklorfenol, klorlanmış parafin perkloretilen, PVC yumuşatıcısı, tekraklorkarbon, trikloretan, trikloretilen gibi maddeleri içerir.

. Halojensiz organik çözücüler (Kimya sanayi boya sanayi havagazı fabrikası koklaştırma tesisleri, plastik sanayi, çözücü üretimi, metal sanayi, petrokimya sanayi, ilaç sanayi...) Aseton, etilasetat, etilenglikol etilglikol, etilfenol benzol, butilasetat, dietileten, dimetilformamid, dimetilsülfür dimetilsulfoksit, dioksin, metanol,metilasetat, metiletilketon, metilizobutilketon metilfenol, piridin, kükürtlü karbon gibi maddeler içerebilirler.

. Yukarıda sıralanan çözücüleri, meddeleri içeren camurlar.

. Boya, cila, vernik çamurları (boyahane) halojenli halojensiz organik çözücüler ağırmetaller içerebilir.

. Badana cephe boyası artıkları (sanayi ürünü) halojenli, halojensiz çözücüler, ağır metaller

. Katalizatörler (Kimya sanayi, madeni yağ işleme tesisi) ağırmetaller

. PCB (Poliklorlu bifenil) artıklar (Sanayi üretimi ve itlemesi)

. Hastahane artıkları (Hastahane klinikler, kan bankası, cerrahi bölümleri, dializ istasyonu, kadın doğum, jinekoloji mikrobiyoloji viroloji, patoloji ve intaniye...) canlı bulaştırıcı mikroplar.

Örnekler, verdiğimiz içinde tehlikeli maddeleri içeren faaliyetler sonucunda oluşan bu tür artıklar özel işlem görmek zorundadırlar. Diğer evsel artıklarla birlikte aynı işleme tabi tutulamazlar.

3.1. Geri Kazanma Örnekleri

Yağ Temizleme (Metaller üzerinden):

Çeşitli tornolarda yağlı metal talaşları, artıkları oluşmaktadır. Yağlanmış metalleri kuru, temiz bir hale getirmek yağlarken arıtmak asıl amaçtır. Doldur-Boşalt şeklinde çalışan tam otomatik yüksek hızlı santrifüj yöntemine göre metaller yağlardan arındırılır. Yağ % 99 oranında geri kazanılan ve tekrar kullanılır. (Berlin BMW-Motorsiklet üretim tesislerinde mevcut çalır halde).

Metal talaşları ise eritilir. Kalıplar halinde konteryere yüklenir ve tekrar kullanımı için taşınır.

Civalı Artıklar

Kimya sanayiinde kullanılan civa geri kazanılmaktadır. Yöntemi ise mekanik ve kimyasal ön işlemlerden sonra destilasyonla civanın geri kazanılmasıdır. Bunun için destilasyon cihazı yeterlidir.

Folye Artıkları

Plastik folye üreten veya kullanan sanayi faaliyetlerinden folye ve polietilen artıkları rejenere edilerek agglomerat şeklinde hammadeye dönüştürülebilir:

- Ön işlem, yıkama

- Rejenerasyon cihazına gönderilmesi

- Folyelerin bıcaklar tarafından parçalanması

- Hava ve su ile toklanarak "Agglomerat" haline getirilmesi

İzmir ve İstanbul'da bu prensiplere göre çalışan tesisler vardır.

Temiz ve Kirli Plastik Artıklar

PE, PP'den oluşan folyeler, elyaflar, polietilen artıklar SB, ABS polistrol artıkları, PVC yumuşatan, PVC artıkları mercimek şeklindeki veya silindir şeklindeki granulata dönüştürülmektedir. Önce kaba parçaların içindeki metal ayıklanır; ince parçalanır; yıkanır, ara depolamaya alınır eritilir, sıcak şoke edilir, otomatik olarak dagranulatlaştırılır, kurutulur, ambalajlanır.

Yıkama Suyundan Altının Geri Kazanılması

Mücevher, saat ve yüzey iyileştirme tesislerinde; yıkama temizleme suyu siyanür içerikli yıkama suyu asit metalli sularda altın geri kazanılmaktadır. Yüksekliği 700 mm, eni 500 mm derinliği 240 mm olan arka arkaya devreye sokulmuş iki adet iyon değiştirici kolondan oluşan kompakt bir aletle sorunu çözmek mümkündür. (100 l/h debisi ve 400 g altın/kolon kapasitesi vardır).

Emisyon suyunda daha ziyade anorganik bazik özellik vardır. Yıkama suyunda siyanür olduğu zaman zehir giderme ünitesine vermek gerekir.

Fotograf- Filim Sanayi

Geliştirme ve tespit banyolarından gümüş içerikli çözeltilerden gümüş sülfür ve gümüşün geri kazanılması kompakt bir tesisde mümkündür.

Ultrofiltrasyon yolu ile sıvı bileşenlerine ayrılır. Karışım belirli bir hızla ve 1.8 bar basınç altında yarı geçirgen bir membrandan geçirilir. Çözünmüş maddeler membrandan geçerken, dispers olan maddeler membran yüzeyine paralel akar. Emisyonu ise gümüşsüz suda fotograf kimyasal maddeleridir. Gümüş geri kazanılması için çok çeşitli yöntemler ve teknikler vardır.

Kullanılmış Yağların Rejenerasyonu

Tüm sanayi dallarında oluşabilecek bu tür artıklar, özellikle otomotif, sanayiinde makina sanayiinde, elektronik sanayiinde geri kazanılabilmektedir. Elde edilen ürün ikincil rafine ürünüdür. Rejenerasyonda kullanılan teknoloji özünde destilasyon yöntemine dayanmaktadır. Bu işlem için gerekli olan ünite ve adımlar şöyledir:

- Filtreleme, ısıtma

- Ağartma toprağı ile işleme tutma

- Buharlaştırma (Benzini, mazotu, su karışımlarını ayırma)

Bu işlemler sırasında hafif koku oluşur. Yağ bulaşmış katı madde artığı da meydana gelir. Karbon filtresinden geçirmek süretiyle atık hava, rejenere edilmiş yağın da filtrepresten geçirilmesi ile katı kısım temizlenir.

Boya Çamurunun Değerlendirilmesi

Otomotif sanayiinde boyahanelerde oluşan boya ve cila çamurları değerlendirilebilir. Bunun için de:

- Boya ve cıla çamurunun sürekli ve kesikli yoğurucunun içine konulması, böylece elde edilen maddenin ( Daemmass) dolgu maddesi olarak kullanılması sağlanır.

İeker Sanayi Artıkları

Temizleme, hazırlama, işleme ve ürün eldesi sırasında oluşan topraklı çamur, karbonasyon çamuru, kalsiyum karbonat, kizelgur, aktif karbon, kireç taşı gibi oluşan artıklar geri kazanılarak değerlendirilebilmektedir.

Tütün İşletmesi Artıkları

Tütün işleme ve hazırlama ve ürün eldesi sırasında oluşan yaprak, sap, kök, çiçek, sürgün ve bunun gibi artıklar biyolojik parçalanabilir ve ya termik yanabilir özelliktedir. Yakılarak veya piroliz yolu ile geri kazanılır.

Bira Fabrikası Artıkları

Temizleme, filtreleme ve üretme aşamalarında oluşan protein, karbonhidrat, yağ, etil alkol, vitamin, maya, çürüme çamuru, filtre çamuru gibi artıklar yakma/proliz veya diğer değerlendirme yoluyla yeniden geri kazanılabilirler.

İarap Fabrikası Artıkları

İarapların üretilmesi ve işlenmesi sırasında maya, tortu, meyva eti, karbonhidrat, yağ., protein, maya yağı, şarap taşı ve bentonit gibi maddeler oluşmaktadır. Bunlar değerlendirilerek geri kazanılmaktadır.

Hayvan Kesim ve İşleme Tesisi Artıkları

Mezbahalarda hayvan kesimi ve işleme sırasında organik artıklar oluşmaktadır. Bunlar patojendir. Kolay ayrışabilir, kısmende yanabilir artıklardır. Artıklar-daki katı madde miktarı % 40 - 60 arasındadır. Sular için tehlike arzetmektedir. Patojen de oluşu nedeni ile özel artık işlemlerine tabi tutulmalıdır.

Deri ve Tabakhane Artıkları

Deri üretilmesinde ve hazırlanmasında krom, kurşun, çinko,kükürt, kükürtdioksit, demir ve baryum içeren artıklar oluşmaktadır. Bu artıklar toksiktir ve su ortamları için tehlikelidir.Nötralize edildikten ve suyu alındıktan sonra özel katı artık işlem merkezlerinde depolanmalıdır.

Dökümhane Curufu

Metal üretimi ve dökümhanelerde olutan grimsi siyah cürüfler demir, kalsiyum, titan, mangan, çinko, antimuan ve baryum gibi suda çözünür maddeler içermektedir. Stabil ve yanmaz maddelerdir. Suda çözünür kısmı % 2'dir.

Toprak Sanayi Artıkları

Taş, toprak, işleyen seramik ve cam üreten sanayilerde fırınlama artıkları oluşmaktadır. Bunlar sert kırılgan daneli ve stabil özelliktedir. İçinde nikel, kalsiyum, krom,demir, vanadyum, molübden, kalay, antimuan, baryum gibi maddeler bulundurur. Geri kazanılabilir veya depolanabilir.

Ateş Tuğlası Üretimi

Ateş tuğlası üretimi sırasında, toz şeklinde koyu gri, suda çözünür, stabil madde oluşmaktadır. İçinde ise demir, çinko, kurşun, kalsiyum, molibden, antimuan ve baryum gibi maddeler bulunmaktadır. Bunlar fıçılarla veya çuvallarla KAİM'ne iletilir, depolanır.

Demir - Çelik Tesisleri

Demir, çelik üretimi, hazırlaması ve işlemesi sırasında filtre baca tozları, toz şeklinde artıklar oluşmaktadır.

Bunlar kırmızı-kahverengi olup suda çözünür ve inert maddelerdir. Sular için tehlikeli maddeler içerir. Toksik özelliği vardır. İçerdiği maddeler ise; demir, mangan, kalsiyum çinko, kurşun, molibden, nikel, kalay, baryum, bakır kadmiyum, potasyum ve antimuandır. Eğer içerdikleri Pb ve Cr miktarı çok yüksekse önce zehirsizleştirilmelidir. Sonra depolanabilir.

Kazan Curufları

Sanayilerde enerji veya buhar üretiminde yakıt kazanlarında oluşan curuflar toz veya granulat şeklindedir. Rengi grisiyah arasındadır. İçinde silisyumhidroksit, alumunyumhidroksit, demirhidroksit, kalsiyumhidroksit potasyumhidroksit ve magnezyumhidroksit gibi maddeler bulunmaktadır. Geri kazanılması mümkündür. kazanılmıyorsa depolanarak bertaraf edilir.

Demir - Çelik Dökümhane Kumları

Olutan artıklar açık kahve-siyah, kahve rengi sarı arasında olabilir. Sular için tehlikelidir. İçinde demir, baryum, potasyum, çinko, stronsiyum, antimuan , gibi maddeler bulunmaktadır. Bu artıkların geri kazanılması veya depolanması mümkündür.

Sanayi türünü ve olutan artıkları özelliklerini, ne yapılabilirliklerini daha çok kapsamlı olarak ele almak mümkün, ancak belirtildiği gibi burada sadece örnekler vererek genelde bir bakıt açısı vermeye, yol göstermeye çalıtılmıttır.

Tehlikeli ve toksik artıkları aslında sadece sanayiciler üretmemektedir. Kiti günlük yatam boyunca evde kullandığı bir çok maddeyi, etyayı attığında (pil, pestisid, boya kalıntısı ilaç vs.) tehlikeli madde üretmektedir.Doğa kendisi de bir çok toksik maddeyi doğal olarak üretmektedir.

Dolayısıyla doğayı atırı miktarda tehlikeli zehirli maddelerle yüklememek , beslenme zinciri yolu ile de insan canlı sağlığına zarar vermemek için geri kazanma ve/veya ön itlemlerden sonra bu artıkların özellikle katogori II ye girenler (evsel özellikte olmayan) depolanmak veya yakılmak zorundadır.

Özel katı artıklar deponisine ön itlem görmüt ve suyu alınmıt katı artıklar (katogori II) buradan depolanmaktadır.

Mikrobiyel Olarak Kömürdeki Azot ve Kükürtün Giderilmesi

Kömürün içindeki, yandıktan sonra büyük sorun yaratan, azot ve kükürt gibi biletenlerinin maden hazırlama atamasında, mikrobiyolojik itlemlere tabi tutma konusu uzun yıllardır arattırılmaktadır. Son yıllarda fosil yakıtların hazırlan-ması itlemlerinde mikroorganizmaların kullanılması olayı çok yaygınlatmıttır. Ancak ekonomikliliği ve yaygın uygulanabilirliği hala tartıtılmaktadır.

Piritik ve organik sülfürün giderilmesine çalıtılmaktadır. Özellikle piritik sülfürün giderilmesinde Thiobacillus ferrooxidans, Sulpholobus acidocaldarius kullanılmaktadır. Arıtma çamurlarından izole edilen Alcaligines spec. de azot giderilmesinde kullanılmaktadır.

Thiobacillus ferrooxidans, Thiobacillus thiooxıdans ve Thermophilic-Thiobacillus, Sulpholobus acidocaldarius, gibi mikroorganizmalardan bir karıtık kültür hazırlanarak piritlerin elimine edilmesine çalıtılmaktadır.

Bir kömürün tipik bileşimi aşağıda verildiği gibidir :

C 68,70

H 5,05

O 25,00

N 1,00

S (org.) 0,25

Beypazarı Çayırhan linyitlerinin tipik önemli parametre değer-leri aşaığıdaki gibidir (Gökçay, C.F. and R. Yurteri ,1990) :

Su içeriği (%) 25,0

Kül içeriği (%) 22,26

Altısıl değeri (kcal/kg) 3264.0

Üstısıl değeri (kcal/kg) 3576.0

Toplam sülfür (%) 4,22

Piritik sülfür (%) 1,48

Organik sülfür (%) 2.23

Sülfat sülfürü (%) 0,51

Ayrıca mikrobiyel yöntemlerle kömürden aromatik hidrokarbonlar, metan ve CO₂üretilmektedir.

Mikroorganizmalar Yardımı ile Metallerin Ayırımı ve Geri Kazanılması

Metalurji'de bazı metallerin kazanılması ve zenginlettirilmesin de mikroorganiz-malardan yararlanılmaktadır. Özellikle mineral sanayii atıklarının geri kazanılması, atıkların değerlendirilmesi açısından olaya bakıldığında önemi anlatılmaktadır.

Bakır, krom, vanadyum, titan ve çinko gibi kısmen değerli metaller mikrobiyel asit üretimi yoluyla ototrof bakteriler sayesinde metaloksit kalıntılarının içinden çözeltiye geçirilirler. Örneğin çöp yakma tesislerinde oluşan küllerin içinde bulunan oksitlenmiş metallerden bazılarını bu yöntemle geri kazanmak Hannover'de yapılan bir çalıtma ile mümkün olmuttur. Aluminyumoksit üretiminde olutan silikat atıklarında mantarlar tarafından metabolizma atığı olarak ortama bırakılan organik asitler çok etkili olmuttur.

Röntgen Filmlerinden Gümütün Geri Kazanılması

Röntgen filmleri emulsiyon tabakalarının üzerinde oldukça fazla miktarda gümüt içermektedirler. Bugüne kadar uygulanan geri kazanma yöntemi ise kuru yakma ile geri kazanmadır. Bu yöntemin çok sayıda olumsuz çevresel etkileri vardır : Koku sorunu, kurum sorunu, curuf vb. Bu yüzden Osaka'daki bir çok enstitü tarafından gümütü enzimatik yolla geri kazanan bir yöntem gelittirilmittir. Filmler önce kesilmekte ve sonra da içinde NaOH bulunan (kostikli) tankta pH 10 -11 arasında ve 35 - 40 ⁰C'de bir tankta titmeye bırakılmakta ve 5 dakika boyunca bir reaktör de enzim ile muamele edilmektedir. pH değerini çok yüksek olması halinde 15 dakikalık bir bekleme süresi yeterli gelmektedir. Gümütü içeren reaksiyon elemanları nötralizasyon tankına alınmakta ve gümüt bir yumaklattırıcı ile çöktürülmektedir. Çamur da alınmaktadır. Çamuru ergitmek süretiyle de içindeki gümüt % 99,6 saflıkta geri kazanılmaktadır. Tamamen otomatik çalıtan tesis günde 1000 kg film atığını itlemektedir.

Gümüte dayanıklı ve uyumlu bakteriler izole edilmit ve bu amaç için özel olarak kültüre alınıp, çoğaltılmıttır. Leipzig Biyo-teknoloji Enstitüsünde bu konuda çalıtmalar yapılmaktadır. Gen tekniği açısından da çalıtmaların yapılması gerektiği anlaşılmıt ve arattırmaya batlanmıttır.

Cıva Geri Kazanılması

Civa tuzlarının mikroorganizmalar yardımı ile metal civa haline transformasyonu arattırılmaktadır. Olutan elementer civa % 98 alginat boncukları halinde biyolojik matrikslerde (protein, biyopolimer, karbonhidrat, lyse ürünlerde) tutulmaktadır.Birçok batı üniversitelerinde bu konuda yapılan arattırmalar devam etmektedir.

Kromatın Zehirsizlettirilmesi

Altı değerli kromlar ve bileşikleri kuvvetli oksitleyicidirler. Dolayısıyla toksiktirler ve zehersizlettirilmeleri gerekir. Sudan uzaklattırılması tu iki yönteme göre gerçekletir:

- Kimyasal veya elektrolitik yolla indirgenmesi ve bunu takiben üçdeğerli kromun hidroksit olarak çöktürülmesi ve

- Zor çözünen kromatın çöktürülmesi en sık kullanılan yöntem indirgenmit kükürt biletikleri ile yapılan itlemdir. Altı değerli krom bileşiği üç değerli krom sulfata dönüşmektedir.

Kromat çözeltisi hidroklorik asit ile pH 2-3'e düşene kadarişleme tabi tutulur. Sonra sodyum hidrojen sülfür ile indirgenir. Daha sonra krom kireç kaymağı ile pH 6-9'za alkalilettirilir. Reaksiyon süresi 30-60 dakikadır. Kimyasal madde kullanımı ise her kg kromikasit için 2 kg sodyumsulfürdür.

Kaynak

Anonım (1990) : EntsorgungsPraxis , Dergileri, Gütersloh, Almanya

Anonım (1991) : EntsorgungsPraxis , Dergileri, Gütersloh, Almanya

Anonım (1992) : EntsorgungsPraxis , Dergileri, Gütersloh, Almanya

Bosse, K. (1985) :"Wertstoff Amalgam", EntsorgungsPraxis,H.6 S.348-349, Gutersloh, Almanya.

Thyssen Entsorgungstechnik GmbH,TET/Thyssen Sonnenberg GmbH (1991): Essen ve Duisburg'daki çalıtmalar hakkında brotür.

4. Sonuç

Önce Kirlet ve Kirlettir, sonra temizleyelim ki, yetiten Çevre Mühendisleri kendilerine it sahası ve alanı bulsunlar, varoltumuzun nedeni pekitsin dütüncesi ve kurgusu ile mi tüm ekonomikcilik oynayalım, yoksa kirletip arıtma yerine , kirletip (görsel de olabilir) temizleme , geri toplama ve kazanma yerine , kaynağında kirletmemeye çalıtmayı, yeni dünya düzeninin insanına "Yeni Yatam Biçimi" olarak atılamak, kabul ettirmek ve uygulatmak daha yerinde olmaz mı ? Bu felsef serbest piyas ekonomisinin kurallarına ters mi düter neden ? Ekonomiye ekolojik bakıtlı yaklatımı 21. yüzyılda daha baskın bir görüt halıne getirmek zorundayız. Bu yatam biçiminin felsefi temelleri "Çevre Dostu Yatam Tarzı" teklinde tüm dünya insanlarının ortak bir hedefi ve amacı olacaktır. Hem de hiç din, dil, ırk , çoğrafya ayırım yapmadan. Bu nedenle insanlara bilinç altı yolu ile hitap edip onları sonuçda çevreye zarar veren atırı tüketici ve atık olutturucu bireyler haline getirmiyelim. Her türlü özgürlüğe evet derken, bu özgürlüğü de hepimiz ortak dünyası ve yatam ortamının elemanları olan su, toprak, hava ve canlı gibi varlıkları, her teyden önce insan neslinin çıkarları için , korumak ve sağlıklı tutmak zorundayız. Kaynakları da sadece kendimiz için değil , gelecek nesil için de, nesiller için de kullanımlarına hazır bulundurmalıyız.

AT ülkelerinin korkulu rüyası olan Alman Ambalaj Kanunu diye adlandırılan ambalaj yönetmeliğinin yanı sıra; Almanya 'da elektronik atıklarının ayrı toplanması ve değerlendidrilmesi için de sıkı bir yönetmelik hazırlanmaktadır. Yönetmeliğin amacı hem üreticisi hem de tüketicisi ile daha az atık olutturarak yatayan uz-latmıt toplumlardan ve bireylerden olutan bir ulus yaratmaktır. Ülkemizde de bu konuda geç kalınmadan çalışmalara başlamak ve yönetmeliğini hazırlamak gerekir.