Ýzmir'de Körfez Kirliliðinin Tarihçesi...

Genel...

Ülkemizin düþmanlardan temizlenmesinde önemli bir gösterge olan Ýzmir'in kurtuluþundan sonra þehirdeki görüntü yakýlmýþ ve yýkýlmýþ bir doku arzetmekteydi. Ýþgal yýllarýnda nüfusu 150,000'e gerileyen Ýzmir, Cumhuriyet devrinde hýzlý bir kalkýnma göstermiþtir. Ýþlek su yollarýna açýlan körfezi, verimli tarýmsal arazileri ve geniþ tarihsel kültürü bu þehrin büyümesine neden olmuþtur. Körfez çevresinde bugünkü kadar yoðun bir þehirleþmenin olmamasý, sanayinin nispeten iç kýsýmlarda kurulmaya baþlanmasý 1940 ve 1950'li yýllarýn kirlenme olgusundan uzakta geçmesini saðlamýþtýr. 1960'lý yýllara gelinildiðinde þehirleþmenin yoðunlaþmasý, artan nüfus ve sanayileþme çevre kirliliði olgusunu da gittikçe artan bir baský ile Ýzmir'lilere sunmuþtur.

Kanalizasyonun olmamasý, oluþan atýksularýn Ýzmir Körfezi'ne verilmesi, Ege Bölgesi'ndeki geniþ havzalarýn suyunu toplayarak körfeze ulaþan Gediz'in varlýðý ve bunun yanýnda iç kesimden atýksu boþaltýmlarýný taþýyan küçük dereciklerin etkisi, þu anda 45-50 yaþ sýnýrýnda bulunan Ýzmir'lilerin zamanýnda denize girdikleri ve deniz ürünleri ile ünlü olan körfezin baþlýca kirlenme nedenleridir. 1960'lý yýllardan bu yana süregelen ve artan bir hýzla devam eden kirlenme baþta körfezi olmak üzere Ýzmir'i olumsuz yönde etkilemektedir.

Körfez Kirliliðini Önleme Çalýþmalarý Öncesi Mevcut Durum...

1971 yýlý öncesindeki mevcut durum; döþeli olan kanalizasyon sisteminin büyük kýsmýnýn karýþýk sisteme göre yapýldýðý ve bu mevcut sistemin þehir genelinde çok düþük bir bölgeye hizmet verdiði þeklinde özetlenebilir. Ýzmir kentinde, belediye kanalizasyon þebekelerinde toplanan pis sularýn arýtýlacaðý bir arýtma tesisi yoktur. Kanalizasyon mecralarýnýn bulunmadýðý yerlerde konut sularý fosseptiklerde veya laðým çukurlarýnda toplanmakta veya doðrudan doðruya açýk drenaj hendeklerine veya akarsulara dökülmektedir. Mevcut kanalizasyon sistemi bölgenin doðal yapýsýndan yararlanýr. Sahil boyundaki alanlarýn drenajý hemen deniz kýyýsýna dökülen pis su mecralarý ile saðlanmaktadýr. Deðiþik büyüklük ve þekillerde 98 drenaj noktasý saptanmýþtýr. Sahil boyunca ev, apartman ve iþyerlerinden doðruya denize dökülen birçok küçük, bireysel mecra mevcuttur.

Körfez Kirliliðinin Önlenmesi Amacý Ýle Yapýlan Çalýþmalar...

Ýç taraflarda kalan semtler atýksularýný en yakýn akarsuya vermektedirler. 1965 yýlý verilerine dayanýlarak, metropol belediye yüzölçümünün sadece % 10'u kanalizasyon sistemine sahip bölgeleri içermekteydi. Yine ayný verilere göre nüfusun % 60'ý mevcut kanalizasyon sisteminden yararlanmaktaydý. Ýzmir Körfezinin kurtarýlmasý ve kirliliðin önlenmesi amacýyla yapýlan çalýþmalar iki ana projede temel alýr. Bu projeler: "Ýzmir Kanalizasyonu Master Planý ve Fizibilite Raporu-1971" ve "Ýzmir Kanalizasyon Projesi-1981"dir. Bu iki büyük çalýþmanýn yanýnda 1965 ile 1981 yýllarý arasýnda yapýlan çalýþmalar aþaðýda sunulmuþtur. Bir kýsmý uluslararasý projeler kapsamýnda yapýlmýþ ve uluslararasý formlarda ilgi görmüþ olan bu çalýþmalarla körfezin hidrobiyolojik ve ekolojik durumu açýklanmýþ, halen yaþayan, yok olan veya yeni ortaya çýkan canlý türleri belirlenmiþ, bu olgularýn körfez sularýnda kirliliðin dinamiði açýsýndan deðerlendirilmesi yapýlmýþ, böylece körfezin ekolojik denge unsurlarý ortaya konmuþtur.

1. Ýzmir Alsancak Limaný Tevsi Ýnþaatý Zemin Korozyon Raporu - (1975) : Bayýndýrlýk Bakanlýðý Liman Ýnþaatý Genel Müdürlüðü, Ýzmir Liman Ýþleri için hazýrlanan rapor 1975'de Ege Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü tarafýndan yayýnlanmýþtýr.
2. Körfezin hidrolik durumu ile ilgili çalýþmalar (Atýþ, 1976) : Ýzmir Körfezi çevresindeki yaðýþ istasyonlarýndaki verileri ve topoðrafik verileri deðerlendirerek izohiyet yöntemiyle Ýzmir körfezi bölümlerine ve körfez çevresindeki küçük akarsu havzalarýna düþen ortalama aylýk yaðýþlarý hesaplamýþtýr. Girdi ve çýktý iliþkileri bazýnda körfezin hidrolojik dengesini incelemiþtir.
3. Ýzmir Kullanýlmýþ Sularý ve Endüstriyel Atýk sularý Analizleri (1978) : Ýzmir kullanýlmýþ sularýnýn özelliklerinin ve kirlilik yüklerinin ortaya konabilmesi amacýyla 19 adet tipik endüstri tesisinden, evsel atýksu taþýyan ana kanallardan, pissu isale eden yan derelerden ve sulamadan dönen suyu toplayan drenaj kanallarýndan numuneler alýnarak analizleri yapýlmýþ ve sonuçlar bir rapor halinde Ege Üniversitesi Ýnþaat Fakültesi Çevre Mühendisliði Bölümü tarafýndan Ýller Bankasý Genel Müdürlüðü'ne sunulmuþtur.
4. Gediz Irmaðý Mansap Kesimi Kirlilik Araþtýrmalarý (1980) : Ýzmir Kanalizasyon projesi çevçevesinde Ýzmir kullanýlmýþ sularýnýn Çiðli'de kurulacak bir arýtma tesisinden sonra yaklaþýk 10 km uzunluðunda bir kanalla Gediz Nehrine verilmesi halinde nehrin bu kýsmýnda oluþabilecek ortam deðiþikliklerinin saptanmasý amacý ile hazýrlanan proje E.Ü.Ýnþaat Fakültesi tarafýndan Ýller Bankasý Genel Müdürlüðü'ne sunulmuþtur.
5. Ýzmir Körfezi Oþinografi ve Deniz Deþarjý Yöreleri Batýmetrik Etüdü (1981) : Bu rapor E.Ü.Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü tarafýndan hazýrlanmýþtýr. Körfezdeki 36 noktada ve çeþitli derinliklerde sýcaklýk, tuzluluk, çözünmüþ oksijen, pH, bulanýklýk, iletkenlik ve akýntý ölçümleri ile plankton, bentik flora ve fauna etüdlerini kapsamaktadýr.
6. Körfezin hidrobiyolojik ve ekolojik durumu ile ilgili çalýþmalar (1967 - 1980) : Ýzmir Körfezinde hidrobiyolojik ve ekolojik koþullarýn deðiþmesi ve körfez kirliliðiyle bu deðiþikliðin iliþkisi 1965 yýlýndan bu yana E.Ü.Deniz Bilimleri ve Teknolojisi Enstitüsü ile E.Ü.Fen Fakültesine baðlý birçok araþtýrýcý ve bilim adamý tarafýndan incelenmektedir.

Ýzmir Kanalizasyonu Master Plan ve Fizibilite Raporu (Camp - Harris - Mesara Projesi)...

Ýzmir kanalizasyon projesinin hazýrlanmasý iþi 1969 yýlýnda DSÝ Genel Müdürlüðü tarafýndan Camp-Harris-Mesara Mühendislik Grubu'na verilmiþtir. 1971 yýlýnda tamamlanan çalýþmalar sonucunda "Ýzmir Kanalizasyonu, Master Plan ve Fizibilite Raporu" ortaya çýkmýþtýr. Projede birçok toplama ve arýtma yöntemi seçeneði irdelenmiþ, bunlardan gerek teknolojik uygulanabilirlik ve gerekse ekonomik açýdan uygun olan en iyilenmiþ iki seçeneðe ulaþýlmýþtýr. Camp-Harris-Mesara raporunda Körfezin Kuzey yakasýnda kurulacak havalandýrma havuzlarýndan oluþan arýtma tesisi için seçilen yer, Hava Limanýnýn hemen güneyi, Gediz Nehri'nin eski iki yataðýnýn arasý, doðu yataðýn en yakýn noktasýnýn 650 m batýsý olarak belirlenmiþtir. Arýtma tesisi, yüzeysel havalandýrýcýlarý içeren ve paralel olarak çalýþan üç havalandýrma havuzu ile üç ana ve dokuz tali havuzdan oluþmuþtur. Tali havuzlardan çýkan suyun Gediz nehrinin eski batý yataðýndan ibaret olan sað drenaj yataðýna ulaþan bir hendeðe deþarjýndan önce çýkýþ kanalýnda klorlanmasý öngörülmüþtür.

Seçenek - 1 : Ýzmir Körfezi boyunca sularýn bir kýsmý güneye diðer kýsmý kuzeye toplanarak, güney yakasýnda küçük bir aktif çamur, kuzey yakasýnda, Çiðli'de ise bir havalandýrmalý lagün ile arýtma öngörülmüþtür. Çiðli'de arýtmadan çýkan sularýn sað tahliye kanalýndan Orta Körfez'e denize boþaltýmý esas alýnmýþtýr. Güney arýtma çýkýþý ise iç Körfez'e yapýlacak bir deniz deþarjýný gerektirmektedir.
Seçenek - 2 : Tüm kentsel atýksular kuzey yakasýnda Çiðli'de toplanarak oksidasyon havuzlarýnda (havalandýrmalý lagünlerde) arýtýlacak, çýkan sular sað drenaj kanalý ile Orta Körfez'e verilecektir.
Havalandýrma Havuzlarý : Toplam yüzey alaný 2,160,000 m², su derinliði 2.70 m olan havalandýrma havuzlarý 8.80 gün'lük bir alýkonma süresine sahiptir. Günde 210,000 kg BOÝ₅ giderimi saðlayacak olan havalandýrma havuzlarýnda toplam 90 adet yüzeysel havalandýrýcý kullanýlacak ve toplam kurulu güç 6,750 kW olacaktýr. Sisteme saatte verilmesi gereken oksijen miktarý 9,000 kg'dýr.
Ana Havuzlar : Toplam yüzey alaný 1,400,000 m² olan havuzlar, proje debisinde 13.80 günlük bir alýkonma süresine sahiptir. Doðal oksidasyon sürecinin yeralacaðý havuzlarda alg-bakteri ortak yaþamý ile arýtým saðlanacaktýr.
Tali Havuzlar : Toplam yüzey alaný 610,000 m² ve alýkonma süresi 6 gündür. Kararlý okside olmuþ bileþikler elde etmek ve bakteri ve alg giderimi saðlamak amacý ile sistemde kullanýlmaktadýr.

Maksimum 7.72 m³/sn'lik tasarým debisine göre boyutlandýrýlan Camp-Harris-Mesara sistemlerinin 1985 yýlý mali perspektifi aþaðýda sunulmuþtur.

Seçenek	Ýlk Yatýrým Maliyeti (106 ABD $)
1	45.39
2	34.02

Ýzmir Kanalizasyon Projesi (Su Yapý - Holferder Projesi)...

Çeþitli nedenlerle Camp-Harris-Mesara projesinin uygulamaya konulmamasý ve bu arada Ýzmir Kanalizasyonun Ýller Bankasý Genel Müdürlüðü programýna alýnmasý Ýzmir Metropolitan planýnýn hazýrlanmasýndan sonra ortaya çýkan yeni verilerin deðiþik koþullarda gözönüne alýnmasýnda olanak saðlamýþtýr. Böylece; Ýzmir Kanalizasyon projesi için inþaat öncesi bir master plan revizyonu gerektiði sonucuna varýlarak 1 Nisan 1977 tarihinde Ýller Bankasý Genel Müdürlüðü Alman Holferder firmasý danýþmanlýðýnda Su Yapý Müþavirlik Mühendislik Firmasýna revizyon çalýþmalarý ile kesin projelerin yapýlmasý iþini ihale etmiþtir. 1978 yýlýnda hazýrlanan bu proje ile 1980'den 2010 yýlýna kadar bu proje dönemi için üç kademede inþa edilmek üzere Ýzmir atýksularýnýn iki kademeli aktif çamur süreci ile arýtýmý öngörülmektedir. Su Yapý-Holfelder projesinde, Camp-Harris-Mesara tarafýndan yerleþimi öngörülen arazinin zemin özellikleri itibariyle aktif çamur tesisleri yapýmýna uygun olmamasý nedeniyle çok daha kuzeyde kalan bir yer seçimine gidilmiþtir.

Arýtýlmýþ sularýn seçilen arazi gereði denize ulaþtýrýlmasý yerine 17 km'lik bir açýk kanalla akýtýlarak Gediz'in mansap kesiminde bir noktaya baðlanarak denize ulaþtýrýlmasý planlanmýþtýr. Tesisin kendi gereksinimi olan 500,000 m² arazinin yanýsýra, çamur kurutma iþletmeleri için bir miktar daha arazi ilavesi ile yaklaþýk 6,000,000 m²'lik bir toplam alan gereksinimi ortaya çýkmýþtýr. Seçilen yer Çiðli havaalanýnýn kuzey doðusunda ve Çanakkale-Ýzmir karayolu üzerinde bulunmaktadýr. Su-Yapý-Holfelder projesi enerji ekonomisi analizleri, tesisin gerektirdiði büyük miktardaki enerjinin, çamur çürütme yolu ile kazanýlmasý esasýna dayalýdýr. Seçilen alternatifin boþaltým kanalý, deniz deþarjý, yeni ve pahalý yer seçiminin getirdiði ek arazi masraflarý hariç, 1985 yýlýnda inþaata baþlanýp 1990 da devreye girecek ve projede öngörüldüðü üzere üç kademeli inþa edilecekmiþ gibi düþünülmesi ile 1985-2015 yýllarý için ekonomik analiz sonucu, ilk yatýrým maliyeti, 124.03 milyon ABD $ olarak saptanmýþtýr.

Yeni ve zorunlu yer seçimi masraflarý, arýtma tesisi çýkýþýný Gediz'e baðlayan 17 km'lik açýk kanal geçirme masraflarý ve bu kanalýn enlemesine geçeceði sulanabilir tarýmsal alandaki sulama þebekesinin elden çýkmasý ile oluþacak zararlar ve benzeri ikincil masraflar analize dahil edilmemiþtir. Ayrýca orjinal projede olduðu gibi çamur kurutma yataklarý ve/veya çürütme tesisleri kurulmasý ile ilgili hiçbir masraf da hesaba girmemiþtir. Su-Yapý-Holfelder projesi kapsamýnda 1978 yýlýnda Gediz Nehrinin arýtýlmýþ sularý kabul yeteneði ve 1980-1981 yýllarýnda ise Ýzmir Körfezi'nin nihai alýcý ortam olarak bu sularý özümleme kapasitesi ve deþarj alternatifleri E.Ü. Ýnþaat Fakültesi araþtýrma ekiplerince etüd edilmiþtir.

Büyük Kanal Projesi...

Su Yapý firmasýnýn 1981 yýlýnda tamamladýðý Ýzmir Kanalizasyon ve Atýksu Arýtma Tesisleri Projesi, ayný yýlda Ýmar ve Ýskan Bakanlýðýnca onaylanmýþ ve "Büyük Kanal Projesi" adý altýnda þu esaslar dahilinde yürürlüðe girmiþtir. 1. Mevcut koþullarda Ýzmir kentine verilebilen azami su miktarý meskun alandaki kuyularla birlikte yaklaþýk 7.5 m³/sn'dir. Arýtma projesi ise 2010 yýlýnda 25.6 m³/sn'lik maksimum atýksu debisine göre düzenlenmiþtir. 2. Kentin güney yerleþimi olan Gaziemir bölgesi endüstriyel ve bir kýsým evsel atýksularý bu bölge ayrý bir toplama havzasýnda bulunduðundan baðýmsýz bir toplama ve arýtmaya tabi tutulacak- týr. Bu kesime ait ana proje dýþý býrakýlan eþdeðer nüfus karþýlýðý 698,000 kiþidir. 3. 1981 yýlý fiatlarýna göre 36.80 milyar TL tutan toplamý ve arýtma tesisleri keþif özetlerinin proje bölümlerine göre daðýlýmý aþaðýda sunulmuþtur.

Proje Bölümü	Maliyet (109 TL)
48.9 km ana ve 90.4 km tali kollektör inþaatý	10.2
Kanalizasyon þebekesi inþaatý	8.7
40 km yaðmursuyu kollektör inþaatý	3.8
Yaðmursuyu þebeke inþaatý	6.6
Arýtma tesisi ve deþarj hattý inþaatý	6.0
Kamulaþtýrma	1.5
Toplam	36.8

Ýleride detayý ile görüleceði üzere, Ýzmir kenti atýksu arýtma sistemi olarak stabilizasyon havuzlarýnýn seçilmesi sonucunda revize edilen proje, Gediz'in eski yataklarý arasýnda yer alan arýtma tesisinin çýkýþ sularýnýn Gediz'in yeni yataðýna iletimini saðlayan 17 km'lik kanal yerine Dýþ Körfez'e boþaltýmýný saðlayan bir deniz deþarjý ünitesini içermektedir.

Büyük kanal projesi körfezi kuþaklayan 49 km uzunluðundaki ana kanal ile kent içindeki atýksularý ana kanala baðlayan 90 km'lik tali kollektörlerden ve pis su þebekesinden oluþmaktadýr. 2000 li yýllarda tamamlanarak devreye alýnmasý programlanan Büyük Kanal Projesinin ana kanal inþaatý halen üç bölüm halinde sürdürülmektedir.

1. Kýsým : Konak-Bayraklý arasýnda 10.5 km'lik hat üzerinde kazýk çakma iþlemleri yürütülmekte olup, 500 m'lik bölümde 2.20 m çapýnda yan yana iki boru döþenmiþtir. Bu kýsým 1990 yýlýnda tamamlanacaktýr.

2. Kýsým : Bayraklý-Turan bölgesinde 2.kýsým tünel delme iþlemleri tamamlanmýþtýr. 4 km lik tünel de beton kaplama çalýþmalarýnýn % 60'ý bitirilmiþtir.

3. Kýsým : Karþýyaka-Çiðli arasýndaki 6 km lik bölümün 1 km lik kýsmýnýn kazýk çakma ve zemin saðlamlaþtýrma çalýþmalarý tamamlanmýþ olup, bu bölüm de 1990 yýlýnda tamamlanacaktýr.