Kentsel Ýçme Suyu...

Su Temini ve Ýçme Suyu Þebekesindeki Kaçaklar...

Ýzmir'in ilk hijyenik su getirme ve daðýtým sistemi 1886 yýlýnda kurulmuþtur. Su temini için Halkapýnar'da bulunan doðal kaynaklardan yararlanmýþ, ancak hýzlý geliþme ve nüfus artýþý sonunda bu kaynaklar su ihtiyacýný karþýlamada yetersiz kalmýþtýr.

Su sorununa bir çözüm oluþturabilmek amacýyla Devlet Su Ýþleri (DSÝ) ve "Camp-Harris-Messara" (CHM) tarafýndan Ýzmir Metropolitan alanýnýn uzun yýllar ihtiyacýný karþýlacak yüzeysel su ve yeraltýsuyu kaynaklarýnýn geliþtirilip isalesini saðlayacak projenin fizibilite çalýþmalarýna baþlanmýþ ve 1971 yýlýnda "Ýzmir Ýçme Suyu Projesi Master Plan ve Fizibilite Raporu" hazýrlanmýþtýr. Bu proje mevcut kaynaklardan daha iyi yararlanmayý öngörmenin yanýsýra artan su ihtiyacýna paralel olarak yeni su kaynaklarýnýn da devreye girmesi planlanmýþtýr.

Halihazýrda içme ve kullanma suyu, Göksu ve Sarýkýz bölgesinden, Menemen, Çavuþköy, Halkapýnar, Buca ve Sarnýç bölgelerinden ve yer yer açýlan tekil kuyular mevcuttur. Bunun yanýnda Balçova Barajýndan da su temin edilmektedir.

Genel olarak ülkemizde ve özelde de Ýzmir'de su kaçaklarý çok yüksek bir mertebededir. Dokuz Eylül Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Çevre Mühendisliði Bölümü tarafýndan yapýlan bir çalýþmada kaçaklar nedeniyle ortaya çýkan su kayýplarýnýn % 33 mertebesinde olduðu tahmin edilmektedir. Ancak, kaçaklarýn azaltýlmasý için çalýþmalar sürdürülmektedir. Su kaçaklarýnýn önlenmesi amacý ile þunlar uygulanmalýdýr: Yerel yönetimler tarafýndan su kaçaklarýnýn tesbiti ve azaltýlmasý yönünde çalýþmalar yapýlmalýdýr. Evlerdeki su kaçaklarýnýn azaltýlmasý için halký bilinçlendirme kampanyalarý düzenlenmelidir. Evlerde kiþilerin tamir ettirme ihtiyacý hissetmedikleri normal olarak damlayan bir çeþmeden günde 9 L su kaybedilmektedir. 500,000 haneli Ýzmir gibi bir kentte bütün evlerin yalnýzca bir çeþmesinin su kaçýrdýðý kabul edilse bile, 4,500 m³/gün su kaçaðý olacaðý açýktýr. Yeraltý suyu kullanýlan yörelerde çok fazla miktarda kaçak çekim olmaktadýr. Devletin kaçak çekim denetimi ile ilgili bir örgütü bulunmadýðý için ülkemizin yeraltýsuyu kullanýlan bütün beldelerinde devam eden bu durumun kontrol altýna alýnmasý gerekmektedir. Kaçak çekimi önleyici bir sistem oluþturularak yasalarýn çiðnenmesinin önüne geçilmelidir.

Tahtalý Barajý ve Koruma Havzasý...

Tahtalý Barajý Ýzmir'in güney kesimindeki yegane içme suyu kaynaðý konumundadýr. Tamamlandýðýnda Barajýn kapasitesi 500,000 m³/gün olacaktýr. Baraj sularý bir arýtma tesisinde arýtýldýktan sonra kullanýma arzedilecektir. Tahtalý'da inþa edilen baraj gölü 2,352 ha'lýk bir alaný kaplayacaktýr ve barajýn yaðýþ havzasý 546 km²'dir. Gölün çevresinde gölü kirlenmekten korumak üzere Mutlak Koruma Alaný olarak 1,537 ha, Kýsa Mesafeli Koruma Alaný olarak 2,936 ha, Orta Mesafeli Koruma Alaný olarak 3,500 ha ve Uzun Mesafeli Koruma Alaný olarak da 43,835 ha alan belirlenmiþtir. Buna karþýlýk tüm havzada halen mevcut 32 adet yerleþik alan ve 50'ye yakýn sanayi tesisi ve iþletme mevcuttur.

Bölgede farklý idarelerin kendi yetki sýnýrlarýnda kalan alanlarda farklý uygulamalar içinde olmalarýnýn sonucu olarak plansýz ve düzensiz bir þekilde oluþan yerleþim, sanayileþme ve geliþim sonucu bölge bir içme suyu baraj gölü ve bunun etrafýndaki koruma alaný olma özelliðini halihazýrda yitirmiþ durumdadýr. Tahtalý Baraj Gölü ve çevresi için DSÝ tarafýndan hazýrlanmýþ bir Çevresel Etki Deðerlendirmesi Raporu olmasýna karþýn, bu rapora kesinlikle uyulmadýðý bölgedeki çarpýk geliþmeden açýkça görülmektedir. Tahtalý Barajý çevresinde daha önce sözü edilen yerleþim alanlarýnda genellikle altyapý problemleri çözümlenmemiþ durumdadýr. Evsel kökenli bile olsa atýk yüklerinin havza dýþýna taþýnarak uzaklaþtýrýlmasý gerekirken henüz bu amaçla gerekli altyapý da hazýr deðildir.

Baraj havzasýnda yapýlan tespitler, iþyeri, iþletme, vb. deðiþik türlerde 401 adet konut dýþý yapý; ayrýca toplu konut þeklinde yapýlaþma ve küçük sanayi sitelerinin varlýðýný göstermektedir. Bunlar arasýnda; uzun mesafeli koruma alanýnda hayvan damlarý, tavuk çiftlikleri, Aðaç-Metal Ýþleri Küçük Sanayi Yapý Kooperatifi (Kýsýkköy) mevcuttur. Bu kýsýmda döküm iþleri, tavukçuluk, makina sanayii, benzin istasyonu, yumurta üretimi, polyester üretimi, otomotiv sanayii, soðuk hava deposu, karoseri, kutu sanayii yatýrýmlarý bulunmaktadýr. Ayrýca havzadaki derelerin mutlak koruma alaný içinde; orman ürünleri, profil, mobilya, mermer, deterjan sanayii, tavuk çiftlikleri ve mandra tesisleri, domuz üretim çiftliði, yaðhane, benzin istasyonu, besicilik tesisleri, et mamulleri tesisleri bulunmaktadýr. Bu ticari faaliyetlerin dýþýnda ayrýca baraj uzun mesafe koruma alanlarý içerisinde 2,040 adet göçmen konutu bulunmaktadýr.

Uzun mesafeli koruma alaný ve dere mutlak koruma alanlarý içinde yer alan ve türleri yukarýda özetlenen sanayi kuruluþlarý ile besicilik tesisleri ve hayvan damlarý için gereken çevre koruma önlemleri alýnmýþ deðildir. Bu iþletmelerden kaynaklanan organik maddeler, zararlý atýklar ve hayvan dýþkýlarý, bölgedeki yüzeysel sular ve yeraltý sularý için ciddi kirlenme kaynaðý teþkil etmektedir. Bunlarýn dýþýnda tarýmsal sulamadan dönen sular; katý atýk, hayvan dýþkýsý vb. atýklarýn gerek kendi sýzýntýlarý gerekse yaðmur altýnda yýkanmasýyla oluþan drenaj sularý da baraj gölüne akmaya devam edecektir. Bunlarýn miktarlarýnýn ayrýntýlý bir çalýþmayla kestiriminin yapýlmasýnda zorunluluk vardýr.

Tahtalý baraj havzasýndaki mevcut ve gelecekte karþýlaþýlmasý muhtemel sorunlarýn engellenebilmesi için þu önlemlerin dikkate alýnmasýnda yarar görülmektedir: (a) Mevcut yasal mevzuata uygun olarak hazýrlanan "Çevre Düzeni Planý" en kýsa zamanda yürürlüðe konulmalýdýr, (b) Mevcut yerleþim alanlarýndaki altyapý problemlerini öncelikli olarak ele alýp çözümledikten sonra toplanacak evsel kaynaklý kirliliðin havza dýþýna taþýnmasý, benzer þekilde havza içindeki mevcut endüstrilerden kaynaklanan evsel nitelikli atýksularýn da Menderes Kanal Projesi kapsamýnda ele alýnarak, kanala baðlantýlarýn saðlanmasý, kalan kýsmýn ise sýzdýrmasýz foseptiklerde toplanmalarýnýn saðlanmalýdýr, (c) Havza içindeki mevcut endüstrilerden önemli miktarda proses atýksuyuna sahip olanlarýn tümüyle havza dýþýna çýkarýlmalarý; eðer bu mümkün deðilse, proses atýksularýný evsel atýksu niteliðine kadar arýttýktan sonra havza dýþýna taþýmalarý veya kanala baðlantýlarý saðlanmalýdýr, (d) Baraj havzasý içinde bulunan çok sayýdaki (yaklaþýk 180 adet) hayvan damý, besi çiftliði, tavuk çiftliði, hara, yumurta üretici çiftliklerin (ki bunlardan 110 adeti hayvan damý vb., yaklaþýk 70 adeti tavuk çiftliðidir), özellikle dere mutlak koruma alaný, kýsa mesafeli koruma alaný, orta ve uzun mesafeli koruma alanlarý içinden uzaklaþtýrýlmalarý gerekir, (e) Mutlak, kýsa ve orta mesafeli koruma alanlarýnda yoðun bir biçimde seracýlýk ve sulu tarým faaliyetleri yapýlmaktadýr. Tarýmsal arazide gübre ve pestisit kullanýmý sýnýrlandýrýlmalý, kimyasal gübre kullanýmý yerine, biyolojik yöntemlerin kullanýlmalarý teþvik edilmelidir. Hazýrlanan Tarým Tebliðine uygun ilaç ve arazi kullanýmý saðlanmalýdýr, (f) Tahtalý baraj havzasýnda gerek yerleþim birimlerinden oluþan evsel nitelikli katý atýklarýn, gerekse bölgede mevcut çeþitli sanayi kuruluþlarýndan oluþan katý atýklarýn havza içinde geliþigüzel depolanmalarý önlenmeli, gerekli teknik önlemlerin alýndýðý transfer istasyonlarý oluþturularak bu atýklarýn havza dýþýnda bertarafý saðlanmalýdýr, (g) Tahtalý Barajý uzun mesafeli koruma alaný içinde yeni endüstrilerin izinli veya izinsiz olarak kurulmasýnýn derhal önüne geçilmesi gerekmektedir. Tahtalý Baraj Gölü'nü besleyen derelerin mutlak koruma bandýnda konut dýþý yapýlaþmalar mevcuttur. Dere mutlak alanlarý da Baraj Gölü havzasý gibi ele alýnmak zorundadýr. Bölgede kesinlikle toplu konut yapýmýna izin verilmemelidir, (h) Baraj Koruma alanlarýnda yerleþik alanlarýn geliþmesi sýnýrlý tutulmalý, yeni yapýlaþmaya izin verilmemelidir, (i) Mutlak koruma alanýnda her türlü kirletici faaliyet kesinlikle yasak olduðundan ilgili Ýdare bu bölgede kamulaþtýrmaya gitmelidir. Ayrýca havzanýn tümüyle korunabilmesi için yerleþik alan sýnýrlarý belirlenerek Çevre Düzeni Planýnýn Plan notu olarak geliþmenin dondurulduðu belirtilmelidir, (j) Tahtalý Barajý Koruma Havzasýnda Çevre Düzeni Planý gereklerinin yerine getirilebilmesi için çalýþmalar bir an önce baþlatýlmalýdýr. Plan gerekleri yerine getirilirken havzada yetkili olan kurumlar arasýnda koordinasyon saðlanmalý; küçük çalýþma gruplarý oluþturularak çalýþmalar yönlendirilmelidir, (k) Mevcut yerleþim birimlerinden kaynaklanan evsel nitelikli atýksularýn toplanmasý ve uzaklaþtýrýlmasý için gerekli altyapý çalýþmalarýnýn hýzla tamamlanmasý için gereken finans kaynaklarý saðlanmalýdýr. Altyapý çalýþmalarý Ýller Bankasý denetiminde, tek elden kontrollü olarak yürütülmelidir, (l) Benzer þekilde havza içindeki mevcut endüstrilerden kaynaklanan evsel nitelikli atýksularýn kanal sistemine baðlantýlarýnýn saðlanmasý; proses atýksuyu olanlarýn ise tam arýtma yaptýktan sonra sularýný havza dýþýna taþýmalarý saðlanmalýdýr ve (m) Tahtalý baraj havzasýnda gerek yerleþim birimlerinden oluþan evsel nitelikli katý atýklarýn, gerekse bölgede mevcut çeþitli sanayi kuruluþlarýndan oluþan katý atýklarýn havza içinde geliþigüzel depolanmalarý önlenmelidir. Havza dýþýnda yapýlacak katý atýk düzenli depolama tesisi için yer seçiminin ivedilikle gerçekleþtirilmesi; havza içinde gerekli teknik önlemlerin alýndýðý transfer istasyonlarý oluþturularak bu atýklarýn havza dýþýna yapýlacak olan bu depolama tesisinde bertarafý saðlanmalýdýr.

Yeraltý Suyu Kirliliði...

Yörede gerek Üniversite tarafýndan gerekse rutin olarak ÝZSU tarafýndan yapýlan çok sayýda analiz sonuçlarý deðerlendirildiðinde aþaðýdaki sonuçlar ortaya çýkmaktadýr.

Yöreden alýnan yeraltýsularýnýn analizinde elektriksel iletkenlik deðerlerinin 256 ile 680 mikromho/cm arasýnda deðiþmekte olduðu görülmektedir. Bu deðerler yörenin sularýnýn tuzluluk açýsýndan oldukça önemli bir farklýlýk gösterdiðini ortaya koymaktadýr. Salt ortalama deðerlerden çok bu parametrelerdeki deðiþim de büyük önem taþýmaktadýr. Mesela bazý kuyularýn tuzluluðu, öyle büyük bir salýným göstermektedir ki, suyu içilmez hale getirebilmektedir.

pH deðeri açýsýndan bakýldýðýnda, yörenin bütün sularý nötrale yakýn karakterde olup, hemen hiçbir kullaným açýsýndan sakýnca oluþturmamaktadýr. Bornova Ovasý yeraltýsularý pH deðeri bakýmýndan 6.6-7.8 aralýðýna düþmekte, andezitik kayalardan gelen Bornova Menba Suyu (7 no.lu numune alma noktasý) hariç býrakýldýðýnda pH deðerleri 7.1-7.8 aralýðýna düþmektedir.

Yöredeki yeraltý sularý genelde "sert sular" olarak tanýmlanabilir. Yöre sularý Türk Standartlarý Enstitüsünce (TSE) müsaade edilen en büyük konsantrasyon limitini (75 mg/L Ca⁺⁺) aþmakla beraber, maksimum deðerin (200 mg/L Ca⁺⁺) altýnda kalmakta, dolayýsýyla TSE standartlarýný göre sertlik açýsýndan içilebilir karakterde bulunmaktadýr. Esasen daha önce de belirtildiði gibi bu maddelerin suda mevcudiyeti, suyun kalitesini estetik olarak etkileyinceye kadar sakýnca oluþturmamaktadýr.

Nitrat iyonu bebeklerde methemoglobinemi hastalýðýna sebep olduðundan çok önemli bir parametre olup, rutin örnekleme noktalarýnýn hiçbirisinde, Türk Standartlarý Enstitüsünce belirlenen 45 mg/L (0.726 meg/L) mertebesinde nitrata rastlanmamýþtýr. Ancak ahýrlarýn bulunduðu yada gübre ile tarým yapýlan yerlerde yeraltýsuyuna karýþmasý sözkonusu olabileceðinden, Bornova Cocacola Fabrikasý karþýsýndaký bölgede 20 metre derinlikten su alan ve içme amacýyla kullanýlan bir kuyudan alýnan numunede analiz yapýlmýþtýr. Gerçekten de suda TSE limitlerinin üzerinde (0.84 meg/L) nitrat varlýðý tesbit edilmiþtir.

Üniversite tarafýndan yürütülen araþtýrmada demir, kadmiyum, kurþun ve krom analizleri dört ay süre ile yapýlmýþ, ancak bu iyonlarýn konsantrasyonlarý aletin okuma limitinin altýnda kaldýðý için daha sonra analizlere devam edilmemiþtir. ÝZSU tarafýndan yürütülen analiz sonuçlarý da aðýr metallerin suda çok düþük miktarlarda bulunduðunu göstermektedir.

Bakteriyolojik yönden bakýldýðýnda Bornova Ovasý yeraltý sularýnýn güvenli olmayýþý dikkat çekicidir. Tüm sularda zaman toplam koliform ve fekal koliform tesbit edilmiþtir. Ancak burada bir noktayý belirtmek gerekir. Yeraltýsuyu numuneleri, suyun doðal karakteristiðinin belirlenebilmesi için depoya gitmeden önce alýnmýþtýr. Daha sonra depoda klorlama yapýlmaktadýr. Dolayýsýyla depo çýkýþýnda koliform bakteri beklenmemelidir.

Özet olarak söylemek gerekirse Ýzmir'de kullanýlan su kalitesi içme suyu standartlarýna uygundur. Tekil kuyularda kirlenme olaylarý mevcuttur, ancak þehir þebekesindeki su kalitesine bakýldýðýnda gerek karýþma sonucu seyrelme nedeniyle, gerekse klorlamanýn bir sonucu olarak (yapýlan analizler ýþýðýnda) kalite açýsýndan önemli bir sorun bulunmadýðýný söylemek mümkündür. Bunun bir nedeni, olaylarýnýn nispeten yerel ölçekte kalmasýdýr.

Endüstriyel ve evsel deþarjlarýn sýký bir þekilde denetlenmesi gereklidir ki bu zaten büyük ölçüde ÝZSU tarafýndan gerçekleþtirilmektedir.

Yeni kurulacak tesislerin yer seçimi yeraltýsuyu kaynaðýný kirletmeyecek þekilde yapýlmalýdýr. Zaten ÇED yönetmeliði bu konuyu kapsamaktadýr. ÇED olgusunun iyi bir þekilde uygulanmasý durumunda, yeraltýsuyu kaynaklarýnýn kirlenmeye karþý korunmasý mümkün olabilecektir.