Körfez Kirliliði...

Denizlerin Korunmasý ve Yönetimi...

Ýzmir kenti aþýrý nüfus artýþý, altyapý yetersizliði ve hýzlý sanayileþmeden kaynaklanan hava, su ve toprak kirliliði ile körfezde deniz kirliliði sorunlarýyla karþý karþýya bulunmaktadýr. Bu çevre sorunlarý, düzenlenemeyen bir þehirleþme, kanun ve yönetmeliklerin uygulanmasýnda karþýlaþýlan güçlükler ve çevre bilincinin eksiliði nedeniyle giderek kendini hissettirmektedir.

Her türlü canlý doðal varlýk, varlýklarýný saðlýklý olarak sürdürmek hakkýna sahiptir. Bu hakkýn herhangi bir gerekçeyle ortadan kaldýrýlmasýnýn dünyamýzýn yaþanabilirliðinin sürdürülmesi dýþýnda bir gerekçesi olamaz. Ýnsan yerleþimlerine yönelik tüm planlamalarda ve uygulamalarda ekolojik yaklaþým gözönünde tutulmalýdýr.

Gezegenimizde canlý ve cansýz varlýklar arasýnda ekolojik denge olarak adlandýrýlan bir düzen bulunmaktadýr. Bu düzenin onarým ve direnç gücünün dýþýna çýkýlmadýkça sistemin kendi kendisini dengeleme mekanizmasý bulunmaktadýr. Ýnsan faaliyetleri sonucu doðaya býrakýlan bir çok kirletici doðanýn kabul limitleri dahilinde kaldýðý zaman bertaraf edilebilmektedir. Doðadaki canlýlar ve yaþama ortamlarý yakýndan bilindiði takdirde doðal kaynaklar yönetimi ekosistemin ekolojik direnci gözönüne alýnarak yapýlabilmekte ve sürdürülebilir kalkýnma prensipleri dahili içinde canlý popülasyonlar tüketilmeden ve bunlara kendilerini yenileme fýrsatý verilmek suretiyle doðadan en iyi þekilde yararlanma þekli oluþturulabilmektedir.

Ýzmir Körfezi'nde Biyolojik Çeþitlilik...

Ýzmir Körfezi günümüzde körfeze açýlan yüzden fazla kanal ve çeþitli kapasitede 12 akarsudan gelen atýklarla doðrudan kirletilmektedir. Ýkibuçuk milyondan fazla insanýn körfez etrafýnda yaþadýðý günümüzde evsel, endüsriyel ve tarýmsal atýklarýn ve artýklarýn körfeze ulaþmasý sonucu özellikle iç kesimlerde biyolojik çeþitlilik giderek azalmýþ, hatta bazý kesimlerde hayatiyetin çok sýnýrlý olduðu azoik zonlara dönüþmüþtür. Oysa körfez Ege Denizi'nin Batý Anadolu'nun içine doðru 60 km kadar girmesiyle oluþan, jeolojik, morfolojik ve biyolojik özellikleriyle çok uzun yýllardan beri deniz canlýlarýnýn barýnmasý, geliþmesi ve üremesi için uygun bir ortam olmuþtur. Körfez suyunun fizikokimyasal ve biyolojik özellikleri üniversitelerin bu güne kadar yapmýþ olduðu bilimsel araþtýrmalar sonucu belirlenmiþtir. Son yýllarda yapýlan multidisipliner deniz araþtýrmalarý sonucu iç körfezde canlý türlerinin çok azaldýðý, orta körfezde kirli ve temiz zonlarda bulunabilen türlerin yaþadýðý dýþ körfezde ise biyolojik çeþitliliðin zengin olduðu saptanmýþtýr. Ýzmir iç körfezin anaerobik ortama dönüþmesi nedeniyle bu bölgede hidrojensülfür gazýnýn oluþarak kötü kokunun yaygýnlaþmasý, planktonik organizmalarýn aþýrý çoðalmasý sonucu sularýn zaman zaman kýrmýzý renge dönüþmesi ve akuatik yaþamýn giderek sýnýrlanmasý körfezde acilen tedbirlerin alýnmasý gerektiðini gösteren ekolojik olaylardýr. Körfez ekosistemindeki bu olumsuz deðiþim, insan yerleþimi ve kullanýmýndan kaynaklanan ekolojik sorumluluðumuzun tipik göstergesidir. Körfezin dýþ kesiminde halen fitoplanktondan deniz memelilerine kadar gýda zincirinin bütün halkalarýna rastlanýlmaktadýr.

1988-1989 yýllarý arasýnda aylýk periyotlar halinde yapýlan izleme çalýþmalarý sonucu körfezde 141 fitoplankton, 27'si holoplankton, 79'u meroplankton olmak üzere toplam 247 zooplankton ile 72 demarsal ve pelajik balýk türünün ve ayrýca deniz zemininde yaþayan bitki ve hayvanlarýn 237 türünün yaþamýný sürdürdüðü tesbit edilmiþtir.

Ýzmir Körfezi pelajik ve demersal balýk türleri ve bu türlerin stok boyutlarý açýsýndan Ege Denizi'nin en önemli ve zengin körfezlerinden biridir. Fakat son yýllardaki yoðun çevre baskýsý (aþýrý avcýlýk, kirlilik, deniz trafiði gibi) sonucu körfezin iç kýsýmlarýndaki ekonomik öneme haiz su ürünleri potansiyeli azalmýþ bu türlerin daðýlým alanlarý orta ve dýþ körfez kesimlerinde sýnýrlanmýþtýr.

Ýzmir Körfezi civarýnda yüksek ekolojik deðere sahip sulak alanlar bulunmaktadýr. Ancak körfeze ve körfezin kýyý kesimine olan yoðun ilgiler çoðu kez birbiriyle çeliþtiðinden kýyý alaný yönetimi sorunlarý ortaya çýkmaktadýr.

Körfez sularýnýn kalitesini belirleyen en önemli faktörlerden biri olan deniz akýntýlarýyla ilgili olarak yapýlan fiziksel oþinografi nitelikli çalýþmalarda akýntýlarýn büyük ölçüde su seviye deðiþimleri ve rüzgarlar tarafýndan yaratýldýðýný göstermiþ ve daha önce sanýldýðýnýn aksine körfezin oldukça yüksek bir su deðiþim potansiyeline sahip olduðu soncuna ulaþýlmýþtýr. Bu nedenle üç milyonu aþkýn bir eþdeðer nüfus merkezinin kirlilik yükleri seyrelerek orta ve dýþ körfeze oradan da Ege Denizi'ne transfer olmaktadýr. En yoðun kirliliðin görüldüðü iç körfezde sularýn bekleme süresinin on günden kýsa olmasý körfez kirliliðinin önlenmesine yönelik "Büyük Kanal Projesi"nin bir an önce bitirilmesi sonucu körfez suyunun ve ekosisteminin iyileþtirilebileceðini gösteren umut verici bir olgudur.

Ýzmir Körfezi'nin Su Kalitesi...

Ýzmir, Türkiye'nin nüfus ve ekonomik etkinlik açýsýndan üçüncü büyük þehri olup ülkenin batýsýnda Ege denizi kýyýsýnda yer alan Ýzmir Körfezinin dip çevresinde kuruludur. Þehir yerleþiminin bu günkü konumu zamanýmýzdan yaklaþýk 5000 yýl öncesine kadar uzanmaktadýr. Ýzmir Kenti 12,825 km²'lik yüzölçümü ile þehir merkezi olarak günümüzde üç milyona yakýn bir nüfusa sahiptir. Körfez çevresi yerleþim bölgeleri dýþýnda, önemli tarým alanlarý da içermektedir. Körfezdeki su kalitesi kirlenme düzeyi itibarý ile doygunluk sýnýrýna yaklaþmasýna raðmen günümüzde Türkiye'nin Ege Denizi'nden temin ettiði su ürünlerinin yaklaþýk % 50'sini vermektedir. Ayrýca ülkenin en büyük ihracat limaný burada yer almaktadýr.

Ýzmir Körfezi'nin toplama alaný yaklaþýk 20,000 km² büyüklüðündedir. Bu alan, sularýný doðrudan körfeze deþarj eden küçük havzalarla Gediz Nehri havzasýný kapsar. Gediz Nehri Ýzmir Körfezi'nin en büyük ve en önemle üzerinde durulmasý gereken tatlýsu girdisini oluþturur, yýllýk ortalama debisi 74 m³/sn civarýndadýr. Körfeze Gediz nehri dýþýnda irili ufaklý olarak yaklaþýk 17 dere ve çay sularýný boþaltmaktadýr. Bu derelerin yýllýk ortalama su girdileri 182 x 10⁶ m³ civarýndadýr. Ýzmir Körfezi'nin su kalitesi hakkýnda yapýlan çalýþmalar 1960'lý yýllarýn sonundan itibaren baþlamakta olup sistematik veri kaydý halen baþlatýlamamýþtýr.

Ýzmir Körfezi'i, son 35-40 yýllýk süreç içinde saðlýk ve estetik açýdan artan bir kontrolsüz kirlenme nedeniyle tüm Akdeniz'de en önemli kirlilik odaklarýndan biri haline gelmiþtir. Körfezdeki kirlenmenin baþlýca nedenleri, hizlý nüfus artýþý sonucunda ortaya çýkan plansýz kentleþme ve buna paralel olarak geliþen sanayileþmedir. Körfez kýyý kesimleri çok deðerli yerleþim alanlarýný barýndýrmakta olup rekreasyon deðeri açýsýndan yüksek potansiyel deðerine sahiptir. Kent ve çevresi Türkiye'de en yüksek arazi deðerine sahip bölgelerden biridir. Bu cazibe merkezi yukarýda belirtilen nedenlerden dolayý önümüzdeki onlarca yýl süresince yoðun olarak ilgi odaðý olmaya devam edecektir.

Körfez kirliliðine yol açan unsurlarýn baþlýcalarý þu þekilde sýralanabilir; (a) Kent ve çevresinde yaþýyan 3 milyon nüfusun yarattýðý evsel kökenli kirlilik, (b) Kentsel alana ve toplama havzasýna düþen yaðýþlarýn beraberinde getirdiði kirlilik, (c) Kent ve çevresindeki endüstrilerin oluþturduðu kirlilik, (d) Körfez toplama havzasýndaki tarýmsal faaliyetler sonucu oluþan yüzey ve drenaj sularý ile bunlarýn içerdiði yapay ve doðal gübreleme ve tarýmsal mücadele ilaçlarýnýn kalýntýlarý, (e) Körfeze akan dereler ve Gediz Nehri'nin taþýdýðý kirlilik ve (f) Deniz trafiði ve liman faaliyetlerinden kaynaklanan kirlilik.

Ýzmir Körfezi için yapýlan izleme ve kalite parametreleri çalýþmalarýnda her geçen yýl bu kirlilik artýþý gözlemlenmektedir. Son yýllarda yapýlan çalýþma sonuçlarýna göre atýksu ve dereler yolu ile taþýnan kirlilik parametreleri aþaðýdaki tabloda özetlenmiþtir.

Parametre	Atýksu	Dereler	Toplam
Debi (106 m3/yýl)	188	732	920
KOÝ (ton/yýl)	110,000	280,000	390,000
BOÝ (ton/yýl)	29,000	122,000	151,000
AKM (ton/yýl)	20,000	87,000	107,000
TKN (ton/yýl)	4,773	13,752	18,525
Toplam-Ninorganik (ton/yýl)	7,232	17,888	25,121
Toplam-P (ton/yýl)	488	820	1,308
Kadmiyum (ton/yýl)	699	218	917
Bakýr (ton/yýl)	3,420	23,860	27,280
Kurþun (ton/yýl)	8,060	4,985	13,045

Ýzmir Körfezi için en büyük kirletici kaynak Gediz Nehri'dir. Aþaðýdaki tablodan da görülebileceði gibi Ýzmir Körfezi'ne günlük 1,926.5 ton partikül madde giriþinin % 97'si sadece Gediz Nehri'nden gelmektedir. Benzeri þekilde 2,407.63 tonluk KOÝ yükünün de % 85'ini Gediz Nehri tek baþýna saðlamaktadýr. Fosfor girdisi açýsýndan sadece toplam kondanse fosfor olarak da % 97'lik pay bu nehre aittir. Toplam azot yükünün % 95'ini ve amonyum azotunun % 54'ünü ayný þekilde sülfür yükü olarak % 94 gibi oldukça yüksek oraný Gediz karþýlamaktadýr. Ýzmir Körfezi bölümlerinin su hacimleri karþýlaþtýrýldýðýnda suyun % 93'ü dýþ körfez'de bulunmaktadýr. Sayýsal oran itibarý ile de kirleticilerin % 90'ýndan fazlasýný Dýþ körfeze dökülen bu nehir saðlamaktadýr. Körfezde deniz suyunun yenilenme oraný toplam su hacminin sadece % 3'ü oranýndadýr. Ancak deniz suyunun bu yenilenme oranýna karþýn gelen temiz sularýn da % 1.4'ü oranýnda binlerce kat daha kirli akarsu körfeze ulaþmaktadýr.

Yukarýdaki Tablo deðerleri içerisinde körfeze deþarjda bulunan Gediz Nehri dahil deðildir. Gediz Nehri'nin de dahil edildiði baþka bir çalýþma dikkate alýndýðýnda Ýzmir Körfezine kirlilik taþýyan dere kapsamýnda en büyük pay bu nehre aittir. Gediz Nehri'nin katký payý parametre bazýnda % 50 ila 97 oranýnda deðiþim göstermektedir. Aþaðýdaki tablo'da bu tür bir kýyaslama yapýlmýþtýr. (Not : Bu tablonun hazýrlanmasý için kullanýlan ortalama debiler; Melez Çayý için 82,000 m³/gün, Arap Deresi için 50,000 m³/gün, Manda Deresi için 84,000 m³/gün ve Gediz Nehri için 6,400,000 m³/gün olarak alýnmýþtýr.)

Parametre (ton/gün)	Melez Çayý	Arap Çayý	Manda Çayý	Gediz Nehri
Partikül madde	10.50	14.20	39.40	1,862.40
KOÝ	66.27	96.80	196.56	2,048.00
TKo.-P	0.066	0.061	0.078	6.438
TRe.-P	0.057	0.040	0.036	2.848
ÇKo.-P	0.040	0.046	0.044	4.269
ÇRe.-P	0.052	0.025	0.023	3.290
NH4+-N	3.608	5.150	3.864	14.720
Fe	0.250	0.197	0.159	38.016
S-2	0.458	0.154	0.188	13.440

Körfez su kalitesi hakkýnda yapýlan çalýþmalarýn günümüze kadar ulaþan sonuçlarý deðerlendirildiðinde; Ege Denizi'nin açýk sularýna kýyasla besin maddeleri açýsýndan oldukça zengin olduðu görülmektedir. Azot ve fosfor ölçümleri sonucunda N:P oranlarýnýn genelde 5-10 arasýnda deðiþim göstermektedir. Bu oran deðiþik dönemlerde ve kesimlerde kýsmen farklýlýk gösterebilmektedir. Azot deriþimleri düþük deðerler göstermektedir. Fosfor deriþimleri ötrofikasyon sýnýr deðerlerinin iki üç katýna çýkmýþ durumdadýr.

Azot ve fosfor için ölçülen pik deðerlerin dere ve çaylarýn denize döküldüðü iç körfez bölgesinde ve Gediz aðzýnda bulunmasý bu kirleticilerin evsel ve endüstriyel kökenli atýksular ve tarýmsal arazilerden kaynaklandýðýný ortaya koymaktadýr. Körfeze azot girdisi artmasý halinde ötrofikasyon hýzlanacaktýr. Bu parametrelere baðlý olarak fiziksel oþinografik parametrelerle beraber birincil üretim hýzlarý Ýç Körfez'de 40-300, Dýþ körfezde ise 7-30 mg C/m².saat aralýklarýnda belirlenmiþtir. Körfezde birincil üretimden kaynaklanan organik madde yükünün en az atýksularla körfeze deþarj edilen yükler mertebesinde olduðu ve atýksu kaynaklý nutrientlerin Ýzmir Körezi'ne atýksu kaynaklý organik maddeden daha önemli çevresel etkiler getirdiði görülmektedir.

Ýzmir Körfezi'nde ölçülen fiziksel kimyasal, biyolojik parametreler ve mevcut oþinografik durum toplu deðerlendirme ile ele alýnýrsa; körfezde fosfor deriþimleri gerek Gediz Nehri ve gerekse kentsel atýksularla gelen girdiler nedeniyle ötrofikasyon için verilen sýnýr deðerlerin üstündedir. Buna karþýn Ýç Körfez ve akarsu aðýzlarý hariç körfez genelinde çözünmüþ oksijen deðerleri her mevsimde yüksek deðerlere sahiptir. Aþýrý beslenmiþ su ortamlarýnda en tipik olumsuz sonuç olan çözünmüþ oksijen deriþiminin azalmasýnýn burada görülmeyiþinin sebebi, rüzgar, güneþ radyasyonu, gel-git vb. gibi faktörlerin neden olduðu su sirkülasyonlarý ile saðlanan yatay ve düþey yönlerde meydana gelen karýþýmlardýr.

Öneriler...

Ýzmir Körfezi'nde kalite parametreleri açýsýndan ortaya çýkan bir diðer önemli sonuç, iç, orta ve dýþ körfezin hemen hemen yarýya kadar olan kýyý kesimlerinde patojen mikroorganizma ve virüslerin önemli miktarlarda olmalarýdýr. Bu durum atýksularýn arýtýlmamasýnýn ve kýyý yönetiminin olmamasýnýn bir sonucudur. Son dönem çalýþmalarý ile ortaya çýkan bir diðer sonuç ise; bentik ve pelajik organizmalarda körfez kirliliðnin belirgin etkisinin olduðu, ancak kirlenme etkisinin ekosistem tarafýndan minimuma indirgendiði, fakat kýsa süre içinde gerekli çevresel kirliði önleme konusundaki çalýþmalar yapýlmadýðý takdirde uzun vadede organizmalar açýsýndan tehlike sýnýrlarýna ulaþýlabileceði düþünülmektedir.

Ýzmir Körfez kirliliði konusunda yapýlan çalýþmalar pek çok açýdan yetersiz ve eksiktir. Kentsel arýtma tesisi için projelendirme çalýþmalarýnda kullanýlan kirlilik yükleri için debilere baðlý ve detaylý bir ölçüm programý henüz uygulanmamýþtýr. Atýksu özellikleri için tahmini deðerler kullanýlmaktadýr. Körfeze kirletici taþýyan dereler havza bazýnda ele alýnmamakta ve tekil olarak deðerlendirilmektedir. Yaðmur suyu kalitesi ve bileþimi hakkýnda henüz bir çalýþma sonucu ortaya konmamýþtýr. Yüzeysel yaygýn kaynaklardan gelen kirleticilerden; gübrelemenin etkileri, türleri, tarýmsal mücadele ilaçlarý ve benzeri parametrelerin tespiti için körfezi etkiliyen havzalarda henüz bir çalýþma yapýlmamýþtýr. Atmosferik taþýnýmlar ve liman faaliyetleri ile deniz trafiðinin körfez su kalitesine ne yönde etki ettiðinin belirlenmesine yönelik de araþtýrmalar yapýlmamýþtýr. Yapýlmasý düþünülen arýtma tesisinin devreye alýnmasýndan sonra su kalitesinin hemen düzeleceði yolunda bilimsel çevrelerde iyimser bir yaklaþým mevcuttur. Ancak körfez tabanýndaki çamurlarýn ve sedimentlerin yýllar boyu depoladýðý kirleticilerin yeni durum baþlamasýndan hemen sonra nasýl davranacaðýna iliþkin bilimsel veriler oluþturulmamýþtýr.

Ýzmir Körfezi'nin istenilen kalite düzeyine ulaþtýrýlabilmesi için gerek merkezi idare ve gerekse de mahalli idarenin bir entegre plan doðrultusunda koordineli olarak çalýþmasý gerekmektedir. Yapýlacak planlamada entegrasyon; kurumlar, karar vericiler ve araþtýrýcýlarýn ortaklaþa hazýrlanan plan ilkelerine göre çalýþmasýyla saðlýklý sonuçlar üretecektir. Bu çalýþma programý çeþitli kademelerden oluþturulabilir. Bu kademeler þu þekilde sýralanabilir; (a) Körfez ve kýyý kullaným amaçlarýnýn belirlenmesi, (b) Körfezin doðal ve antropojen kaynaklý madde girdi ve çýktýlarýnýn izlenmesi, (c) Körfezin fiziksel, kimyasal ve biyolojik yönden izlenmesi, (d) Körfezin ekolojik modelinin çýkarýlmasý, (e) Körfez veri bankasýnýn oluþturulmasý, (f) Su kaynaklarýnýn planlanmasý ve atýksularýn yeniden kullanýlabilirliðinin araþtýrýlmasý, (g) Gediz Nehri ve diðer derelerde islah çalýþmalarýnýn yapýlýp havza bazýnda difüze kaynak yönetimi planlamasýnýn yapýlmasý ve (h) Erozyon kontrolu ve azaltýlmasý çalýþmalarýnýn yapýlmasý.

Yukarýda sýralanan unsurlara ilave olarak körfez bünyesinde nevcut balýk stoklarýnýn ve nadir türlerin korunmasýna yönelik çalýþmalar yapýlmalýdýr. Ýzmir Körfezi çevresinde yer alan alanlar bitki örtüsü açýsýndan oldukça fakirleþmiþtir. Orman örtüsünün geniþletilmesinin yanýsýra uluslararasý öneme sahip endemik bitki türlerinin tesbiti ve korunmasý çalýþmalarýnýnda yapýlmasý zorunludur.

Ülkemizde 1965 sonrasý yýllarda tüm kýyý yerleþimlerinde kirlenmeye baðlý olarak kýyý ve deniz suyu kalitesi bozulmaya baþlamýþtýr. Özellikle insanlarýn güvenlik, saðlýk, eðitim ve teknolojilerden yeterli yararlanabilme istekleri nedeniyle büyük kentler cazibe merkezi haline gelmiþtir. Pek çok sorun artan nüfus yoðunluðuna baðlatý kurularak tanýmlanmaya çalýþýlmaktadýr. Ancak sorun ülkenin tümünün genel anlamdaki planlamasýnýn çaðdaþ kriterlerle yeniden ele alýnmasýyla çözümlenebilecektir. Yeniden yapýlanma da diyebileceðimiz entegre bir plan ne yazýk ki henüz dikkate alýnmamýþtýr. Bütün bunlarýn sonucu bu coðrafyada yer alan Ýzmir Kenti ve Körfezi de bu iþten nasibini almaktadýr. Bu alanda çaðdaþ bilimsel yaklaþýmlarýn uygulamalara uyarlanmasý ülkemizde çoðu kez ihmal edilmektedir. Ülkemizde diðer sorunlarda olduðu gibi Ýzmir Kenti ve Körfezi hakkýnda yapýlacak çalýþmalarýn bu kapsamda ele alýnarak yaklaþýmlarýmýzýn yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir. Konunun çözümünde katkýda bulunabilecek yeterli bilgi düzeyine sahip çok sayýda uzman kiþiler ülkemizde de mevcuttur.

Ýzmir Körfezi'nin kirliliði 1960'lý yýllarýn sonuna doðru ülke gündemine gelmiþ aradan geçen çeyrek asýrlýk sürede kontrol altýna alýnmamýþ ve son yýllarda ele alýnan birkaç proje henüz iþleme konulmamýþtýr. Son 25-30 yýlda antropojen kaynaklý atýksu yükleri ile körfezde ciddi bir þekilde bozulan su kalitesinin yeniden düzenlenebilmesi için geliþtirilen kentsel atýksu arýtma tesisi projesi, yatýrýmlar için gerekli kaynaklarýn bulunmamasý nedeniyle tamamlanamamýþtýr. Geçen süreler içinde gerekli olan teknolojilerin geliþtirilmesine raðmen, çözümü istenen sorunun sýnýr koþullarýnýn deðiþmesi, atýksu yüklerinin ve bu yüklerin bileþiminin deðiþmesi ile önceden önerilen arýtma sistemleri yetersiz kalmaktadýr. Ýzmir Körfezi'nin kirliliðinin giderilmesi için yapýlan son resmi deðerlendirmenin üzerinden en az on yýl geçmiþtir. Son yýllarda gerek izleme ve gerekse de veri deðerlendirme konusunda ulaþýlan geliþmeler ve arýtma teknolojilerinde uygulama yenilikleri dikkate alýnarak çevresel önceliklerin ve uygulanabilecek çözümlerin zaman kaybedilmeden revize edilmesi gerekmektedir.