Hava Kirliliði...

Ýzmir'de Hava Kalitesi...

Ýzmir'de Hava Kalitesi, kentin oldukça kontrolsuz gerçekleþmiþ ve artýk son noktalarýna dayanmýþ olan büyüme biçimine; geleneksel temiz havasýný borçlu olduðu deniz meltemlerinin ve kýþ yaðýþlarýnýn etkilerinin, kentsel topoðrafyanýn bile yüksek binalarla deðiþmesi yüzünden artýk yeterli olamamasýna; gittikçe yoðunlaþan kent dokusunun emisyon kaynak þiddetlerini arttýrmasýyla kaynaklarýn kirleticilik özelliklerinin artýþýna; trafiðin olumsuzluðuna, vb. etmenlerle ciddi biçimde bozulmuþtur ve bozulmaya da devam etmektedir. Bunun kanýtlarý gerek çeþitli zamanlarda araþtýrýcýlarýn yaptýðý araþtýrmalarda, gerekse yýllardýr günlük veri üreterek konunun anlaþýlmasýna katkýda bulunan 8 adet ölçüm istasyonunun verdiði bilgilere dayanarak kolayca belirlenebilir. Kentin doðal özelliklerinin daðýtýp seyreltebileceði kirlilik yükleri, 1980'li yýllarýn ortalarýnda kent büyümesinin belli bir evresinde aþýlmýþ olup bu tarihlerden itibaren kýþ aylarýnda halkýn dikkatini çeken yoðunlukta hava kirlenmesi gözlenmeye baþlanmýþtýr. Yapýlaþma modelinin de etkisiyle kentin iç sokaklarýna ulaþamayan temiz deniz meltemleri, kirleticilerin seyrelmesine de yardýmcý olamamaktadýr.

Kentte 1993 kayýtlarýna göre yýl boyunca 267,500 ton yöresel linyit kömürü, 115,673 ton yüksek kükürtlü fuel-oil, 23,535 ton gazyaðý, 151,341 ton LPG, 306,579 ton motorin, 153,988 ton benzin tüketilmiþtir. Bunun yaklaþýk karþýlýðý ayný yýl için 25,537 ton SO₂ ve 4,168 ton partikül maddenin havaya atýlmasý olarak hesaplanmaktadýr. Bu yaklaþýk emisyonlarýn çok büyük bir kýsmý linyit kömürü kökenlidir. Sanayilerin de ayný yýl boyunca bunlara ek olarak 7,750 ton SO₂ ve 3,000 tondan fazla partikül maddeyi bacalarýndan dýþarý boþalttýðý tahmin edilmektedir. Ayrýca trafik kaynaklarýndan gelen farklý türden kirleticilerle beraber bakýlýrsa, Ýzmir kentinde hava kirlenmesinin mevsimlere göre de deðiþim göstermekle beraber ciddi bir sorun sayýlabileceði anlaþýlmýþtýr.

Nitekim çeþitli zamanlarda yapýlan günlük dýþ hava kalitesi ölçümleri deðerlendirdiðinde ortalama olarak SO₂'nin 20-340 (ortalama 140); partikül maddelerin ise 30-538 (ortalama 115) mikrogram/m³ civarýnda olduðu ve bu sayýlarýn uzun vadeli ortalamalar olduðu düþünülürse çok yüksek olduðu söylenebilir. Günlük olarak 300 mikrogram/m³'ten fazla SO₂'nin, partiküllerle beraber ise çok daha düþük deðerlerin gün boyu ortalamalarda saðlýk bakýmýndan istenmediði söylenmelidir. Trafiðin buna katkýsý bu iki parametreye ilaveten daha da ciddi saðlýk riskleri taþýyan bazý gazlar; NO_x, ozon, hidrokarbonlar ve bunlarýn etkisiyle ortaya çýktýðý bilinen bazý ikincil toksik kimyasallardýr. Ancak bunlarla ilgili sistemli ve sürekli ölçüm henüz pek yoktur. Sadece bazý yerel çalýþmalar ve hesap sonucu tahmin edilmiþ seviyeler vardýr ve bunlar oldukça yüksek kirlenme risklerine iþaret etmektedir.

Halen Uygulanan Hava Kirliliði Denetim ve Önlem Planlarý...

Yakýt Sorunlarýna Yaklaþým : Ýzmir Ýli Mahalli Çevre Kurulu kararýyla her yýl yaz baþlarýndan baþlayarak kente gelecek yýl kente giriþine izin verilecek olan linyit kömürü kalitesi sýnýrlandýrýlýyor. Bunu Ulusal Hava Kalitesinin Korunmasý Yönetmeliðince Valiliklere verilen "enerji kaynaklarýný kentsel havayý temiz tutacak þekilde kalite sýnýrlamasý getirme" yetkisine dayanarak yapmak mümkün olmaktadýr. Yýllýk kömür kalitesi sýnýrlamasýna kömür çýkarýp pazarlayan firmalarýn baþvurusu üzerine bir teknik heyetin ocaklarda inceleme yaparak kömür numunesi almasý ve bu numunelerin yetkili laboratuvarlarda analizlenmesi ile uygulanan bu Kurul kararýnda izin alan firmalar ve ocaklar dýþýnda kömürün Ýzmir'e giriþi yasak edilmektedir.

Yakma Tesislerinin Denetimi : Kentteki küçük ölçekli kaloriferler dahil yakýcýlarýn Makina Mühendisleri Odasýnýn teknik denetimine alýnmasý ve sanayi için ise Hava Kalitesinin Korunmasý Yönetmeliðine göre emisyon ölçümleri yapmalarý veya yaptýrmalarý yoluyla denetimler getirilmektedir. Sanayi ölçümlerinden sadece duman gazý niteliðinde olanlar özellikle küçük kaynaklar itibariyle (debi nem ve tozluluk ölçümleri hariç) Belediye ekiplerince, Saðlýk Ýl Müdürlüðü ekiplerince rahatlýkla yapýlmaktadýr. Ayrýca büyük ve önemli hava kirletici kaynaklar Yönetmelik uyarýnca sürekli emisyon ölçümü yapmak zorunda iseler bunu yapmaya yönlendirilmekte, yapanlar için sadece ara kontrollar yerel yönetimin yetkili elemanlarý tarafýndan saðlanmaktadýr.

Sanayide Emisyon Denetimleri : Sanayi kuruluþlarýnýn hem enerji merkezleri hem de proses artýklarý veya kaçaklarý itibariyle komple emisyon ölçümleri Hava Kalitesinin Korunmasý Yönetmeliðinin öngördüðü þekilde Üniversitenin Çevre Mühendisliði ekibince yapýlmaktadýr. Bunlar mevcut veya yeni kurulan tesisler için gereken emisyon iznini alabilmeyi amaçlayan ölçümlerdir. Ayrýca ara ve periyodik emisyon kontrollarý Büyükþehir Belediyesi ve Ýl Saðlýk Müdürlüðü ekiplerince de yapýlmaktadýr. Ýzmir'in önemli bir sanayi merkezi ve çekim alaný oluþturduðu düþünüldüðünde bu emizyon izinlerinin ve ölçüm/tespit çalýþmalarýnýn kentin hava kalitesinde taþýdýðý rol daha iyi ortaya çýkar. Yönetmelik kirlilik denetimini, sanayi sektörleri, yakýt/yakýcý türleri ve büyüklükler itibariyle kategorilere ayýrarak yapmayý öngörmüþtür. Bu nedenle denetlenen parametreler konsantrasyon birimleriyle verilmekle birlikte, basamaklý olarak tür ve büyüklükler de hesaba alýnmaktadýr. Konu edilen kirleticiler ise en temel duman gazý artýklarýndan (kuru bazda tozluluk, karbon monoksit ve dioksit, azot oksitler ve kükürt dioksit), tehlikeli ve zararlý madde niteliklerine sahip toz ve gaz/buhar bileþenlerin büyük çaplý listelerine kadar deðiþmektedir. Üniversite bu kirletici toz ve buhar/gazlarýn konsantrasyonlarýný tespit edecek imkanlarýn yanýsýra, özel olarak atýkgaz debisi ölçebildiðinden Ýzmir'de Yönetmeliðe tam uyumlu emisyon çalýþmalarý yaygýn olarak yapýlmaktadýr.

Dýþ Hava Kalitesi (Emisyon) Denetlemesi : Emisyon ölçmeleri için Ýzmir'de Saðlýk Bakanlýðý Merkez teþkilatýnca yönetilen 8 istasyonluk sabit bir ölçüm aðý mevcuttur. 1990 yýlýndan bu yana sürekli çalýþan bu istasyonlarda 24 saatlik entegre (yani o günü temsil eden tek bir deðer üreterek) ölçümler yaparak kükürt dioksit ve tozluluk (partikül madde) tespitleri yýl boyu yapýlmaktadýr. Bu þebekeden elde edilen veriler (ülkedeki diðer bazý merkezlerde olduðu gibi) Devlet Ýstatistik Enstitüsünce saklanarak aylýk bültenler halinde yayýnlanmaktadýr. Sýnýrlý sayýdaki (sadece 2) parametre için ve sýnýrlý kalitedeki (24 saatlik entegre) bu ölçümler dýþýnda Ýzmir Büyükþehir Belediyesi de bu yýl yaptýðý bir alýmla sürekli ölçüm yapabilen cihazlar getirtmektedir. Bunlarýn da gelmesiyle hem trafiðe baðlý kirletici türleri de ölçümlenebilecek, hem de kirliliðin gün içinde zamana baðlý deðiþmeleri de görülebilecektir. Bütün bu sürekli çalýþmalara ek olarak çok sayýda kirletici kaynak emisyon envanterlemesi çalýþmalarý, belirli zaman dilimlerinde yapýlmýþ bazý dýþ hava kalitesi ölçümleri yapýlmýþ ve yapýlmaktadýr.

Öneriler...

Hava kirlenmesini tespit ve önleme çalýþmalarý külfetli ve pahalý projeler gerektirir. Ancak kent yerleþim alanýnda bu çalýþmalar yapýlmadan hava kalitesi denetiminden ve düzenleme projelerinden bir sonuç almak ta mümkün deðildir. Ancak oldukça daðýnýk ve kýyaslanabilirliði kuþkulu metodlarla yapýlan bu çalýþmalar Ýzmir'de hava kalitesi Tablosunu gereken kalitede tamamlamaya yeterli deðildir. Bu nedenle Ýzmir'de acilen sistemli bir "Temiz Hava Planý" hazýrlanmasý þarttýr. Hava Kalitesinin Korunmasý Yönetmeliðine göre Valilikler "Temiz Hava Planý" hazýrlamakla yükümlüdürler. Bundan kasýt yukarýda sýralanan denetim ve kontrollarý, kirlenme tespit ve kaynak envanterleme çalýþmalarýyla coðrafi boyutta ve zaman içerisindeki geliþimiyle beraber ele alabilmektir. Ülkemizde hiç bir örneði bulunmayan Temiz Hava Planý, kentlerdeki hava kalitesini yönetirken yerel idarenin ihtiyaç duyduðu kararlara hava kirlenmesi verilerinin sayýsal deðerlerini kullanma imkanýný el altýnda hazýr bulundurmaktýr. Örneðin hangi semtte hangi kalitede yakýta izin verilmelidir; anlýk geliþmeler itibariyle trafiði hýzlandýrmak ya da durdurmak gereken cadde ve sokak var mýdýr; yýlýn hangi ayýnda daha özenli olunmalýdýr; meteorolojik tahminlere göre gelecek gün ve hafta boyunca ne gibi yaptýrýmlar getirilmelidir gibi sorular bilimsel esaslara göre hazýrlanýp, bilgisayarda hazýr tutulacak olan "Temiz Hava Planlarý" yarýdýmýyla karar alma konumundaki yönetimlere aksettirilmelidir.

Çalýþýr durumda bir bilgisayar gösterimiyle alarm halleri, yerel hatta cadde/sokak boyutundaki sorunlar, trafiðe veya sanayie ya da yakýt kullanýmýna saatler ve günler itibariyle getirilmesi gerekebilen tahditler kolayca yürürlüðe konacaktýr. Daha uzun vadede kentin gelecekteki yerleþme alanlarý, kamuoyunu sýk sýk rahatsýz eden yeþil alanlarý imara açma dedikodularý, kent büyümesi stratejilerinin gelecekteki etkileri kolayca ortaya çýkarýlabilecektir.

Böyle bir çalýþma Ýzmir'de mevcut bilgi ve veri birikimiyle hemen yapýlmaya baþlanabilir. Kendisinin gerektireceði masraflar ihmal edilebilir olmakla beraber, gerek ilgili personelin ve kamuoyunun eðitilmesi anlamýnda, gerek kirlenmeyi önleyici eylem planlarý hazýrlar ve kararlarý alýrken ve gerekse imar planlarýndaki tadilatýn gelecekte kenti bekleyen hava kalitesi sorunlarý açýsýndan ne anlama geleceðini gösteren "Ýzmir Temiz Hava Planý" hazýrlanmasý þarttýr. Bu plan hava kalitesinin yükseltilmesi için gereken Hava Kalitesi Yönetimi Projesinin esasýný teþkil edecek; kent sakinlerine, sanayicilere, trafik düzenlemelerine, imar planlamacýlara vb. hemen tüm aktörlere yol gösterecek muhtemelen yeni hedefler verecektir.

Ýzmir'in geleceðe yönelik enerji ihtiyacýnýn ve tüketiminin belirlenmesi, ihtiyacýn karþýlanmasý için planlama yapýlmasý, enerji kaynaklarýnda ve enerji üretimininde çevresel faktörlerin dikkate alýnmasý gerekmektedir. Bölgedeki hava kirletici kaynaklarýn ve kirleticilerin çok iyi bir envanter çalýþmasý ile türleri ve miktarlarý tam olarak belirlenmelidir. Evsel ve endüstriyel alanda enerji savurganlýðýnýn belirlenmesi ve önlenmesi için çalýþmalar yapýlmalýdýr. Yakma sistemlerinin verimlerinin arttýrýlmasý için yakýcý kiþilere yönelik eðitim çalýþmalarý ve yeni yüksek verimli yakma teknolojilerinin geliþtirilmesi için araþtýrmalar arttýrýlmalýdýr. Ýzmir'de kullanýlacak yakýtlarýn kaliteli yakýtlar olmasý için çalýþma yapýlmalý, Aliaða Rafinerisinden bölgeye düþük kükürtlü fuel-oil verilmesi saðlanmalýdýr. Büyük toplu konut ve sanayi alanlarýnda merkezi ýsýtma ve enerji sistemlerinin bulunmamasý, geleceðe yönelik endiþeleri arttýrmaktadýr. Alternatif enerji sistemleri araþtýrmalarý yaygýnlaþtýrýlmalýdýr.

Ýzmir'de Enerji Kullanýmý...

Ýzmir'de tüketilen enerjinin tamamýna yakýný fosil yakýtlardan saðlanmaktadýr. Sanayileþme ve artan yaþam standartý ile paralel olarak artan enerji tüketimi beraberinde hava kirliliði problemlerini de arttýrmaktadýr. Bunun nedeni, kullanýlan linyitlerin kalitesinin düþük olmasý, petrol kökenli yakýtlarýn üretiminde de çevre faktörünün dikkate alýnmamasýdýr. Ýzmir'de ýsýnma, sanayi ve ulaþým sektörlerinde büyük miktarlarda kullanýlan fosil yakýtlar Ýzmir'in hava kalitesini de olumsuz etkilemektedir. Yapýlan hava kalitesi ölçüm sonuçlarý hava kalitesinin kötüleþtiðini doðrulamaktadýr.

Ýzmir'de tüketilen enerjinin kaynaklarýný kömür ve petrol ürünleri oluþturmaktadýr. Büyükþehir Belediye sýnýrlarýnda 1995 yýlý itibariyle tüketilen kömür miktarý 1,200,000 ton'dur. Bunun 800,000 tonu sanayide, 400,000 tonu evsel ýsýnmada tüketilmektedir. Konut sektöründe tüketilen kömürün yaklaþýk 100,000 tonu kaloriferli binalarda yakýlmaktadýr. Petrol ürünlerinin 1993 yýlý itibariyle tüketimleri ise fuel-oil 115,673 ton, gazyaðý 23,535 ton, LPG 151,341 ton, motorin 306,579 ton ve benzin 153,988 ton'dur. Bunlarýn sektörel daðýlýmlarý tam olarak bilinmemektedir. Araç sayýsý hýzla artmasýna raðmen kurþunsuz benzin tüketimi paralel hýzla artmamaktadýr.

Bu fosil yakýtlarýn dýþýnda ikincil enerji olarak doðrudan elektrik enerjisi tüketimi de, bu enerjinin üretilmesi sýrasýnda hava kirlenmesine neden olduðundan önemli olmaktadýr. Çünkü, Ýzmir genel olarak yöredeki termik santrallardan beslenmektedir ve bu santrallarda hava kirleticilere karþý yeterli kontrol sistemleri bulunmamaktadýr. Yakýtlarýn kalitesizliði ile birlikte kullanýlan yakma sistemleri de hem enerji üretiminde hem de hava kirliliðinde önemli rol oynamaktadýr. Kötü yakma koþullarýnda kayýp ve dolayýsýyla kirletici miktarlarý artmakta, eksik yanma ürünleri olan karbon monoksit (CO), çoklu halkalý aromatik hidrokarbonlar (PAH) ve deðiþik organik kirleticiler oluþmaktadýr. Bunlarýn birçoðunun kanserojen özellikleri bilinmektedir.

Bu yakýtlar hava kirliliði açýsýndan olumsuz özelikler taþýmaktadýr. Kömürlerin kül ve kükürt içerikleri yüksek, ýsýl deðerleri düþüktür. Yakýlan residüel petrol ürünü fuel oilin kükürtü çok yüksek, benzinler ise kurþunlu benzindir. Bu çevresel özellikler dikkate alýnarak merkezi bir yapýlmýþ bir enerji planlamasý mevcut deðildir. Ýzmir Mahalli Çevre Kurulu kýþ sezonunda evsel ýsýnmada kullanýlan kömürler için kalite sýnýrlamasý getirmekte, kent giriþlerinde kömür kontrolleri yaptýrmakta ise de bu uygulama çok baþarýlý olamamaktadýr.