Çöp ve Katý Atýklar...

Çöp ve Katý Atýk Sorununa Yaklaþým...

"Katý Atýk (Çöp) Sorununu" çözerken, doðal kaynaklarýn korunmasý, onlarýn rasyonel kullanýlmasý, üretimin ve tüketimin toprak-su-hava-canlý gibi ortamlara olumsuz etkilerini en aza indirmek hedef seçilmektedir. Bu hedefe þu esaslarýn uygulanmasý ile varýlabilir; (a) Tüm aþamalarýnda az atýk oluþturan ve/veya oluþmasýna neden olan üretim teknolojilerini seçmek ve uygulamak, (b) Buna raðmen oluþan atýklarý olabildiðince yüksek oranda geri kazanmak ve (c) Hiç bir þekilde geri kazanýlamýyan ve deðerlendirilemeyenleri de çevreye en az zarar verecek þekilde günümüzün çaðdaþ teknolojilerini uygulayarak bertaraf etmek.

Çöp ve katý atýklar ister evlerde, ister esnaf, atölye ve sanayi, hastahene, mezbaha ve benzeri kaynaklarda oluþsun, bu atýklarýn doðal kaynaklarýmýzý (su, hava, toprak ve canlýlar gibi) koruyacak veya kirlenmesine meydan vermeyecek þekilde biriktirilmesi, toplanmasý, taþýnmasý ve bertarafý gerekmektedir. Düzenli depolama yerlerinde zemin ve yüzey sýzdýrmazlýklarý, yönetmeliklerin yönelgelerinde istendiði þekilde yapýlmalýdýr. Zemin ve yüzeysel sýzdýrmazlýk tabakalarýnýn etkinliði, yörenin iklimine, toprak yapýsýna, bitki örtüsüne ve örtü sisteminin de yapýsýna baðlý olarak deðiþebilmektedir. Kontrol kuyularý ile deponinin olumsuz olasý etkileri kontrol edilmelidir. Eðer çöp depolama yerlerinde oluþan metan ve karbondioksit gazý (biyogaz) derlenmez ve deponi kütlesinden kontrollu ve bilinçli bir þekilde çýkarýlmazsa 28 Nisan 1993 tarihinde Ümraniye çöplüðündeki olaylar büyük veya küçük boyutlarda baþýmýza gelir. Düzensiz deponilerde þu zararlar beklenebilir; (a) Biten deponi kýsmýndaki aðaçlandýrma faaliyetlerine zarar verir, (b) Belirli jeolojik veya toprak yapýsýna göre civardaki bitki örtüsüne zarar verir, (c) Koku sorununa neden olur ve (d) Eðer binalara, su yapýlarýna girerse insan yaþamý için tehlike arzeder.

Aslýnda mutfaðýmýzda ve bahçemizde oluþan biyolojik çöpleri çöp bidonuna atmak çok yanlýþ ve hatalýdýr. Lavaboya veya mutfak öðütücüsüne atmak ve kanalizasyona gitmesini saðlamak da daha büyük hatadýr. Biyoçöp; sebze, meyve, yemek atýklarý, sigara, püro, pipo ve benzeri atýklar özellikle ABD'de lavabo altýna takýlan makinalarla öðütülmekte ve pissu ile birlikte kanalizasyona verilmektedir. Ýzmir için böyle bir uygulama sakýncalýdýr. Arýtma tesisi olmayan Ýzmir'de bu tip öðütücülerin kullanýlmasý körfezin çok daha fazla kirlenmesine neden olacaktýr. Mevcut kentsel altyapý koþullarýnda kullanýlmasý kesinkes sakýncalýdýr.

Ülkemiz koþullarýnda çöp ve katý atýklarýn bertarafýnda uygulanan uygun yöntemlerden biri de "Kompostlaþtýrma" yöntemidir. Kompostun hammaddesi ise organik maddelerdir, özellikle de kolay ayrýþabilen sebze, meyve, yiyecek atýklarý gibi maddelerdir. Bu hammaddenin kompost tesislerine mutlaka girmesi gerekmektedir. Yoksa organik gübreyi elde etmemiz olanaksýzdýr. Ayrýca elde edilen organik gübrenin sakýncasýz kullanýlabilmesi için, pil, gres yaðý, madeni yað, ilaç atýklarý, boya kutusu gibi tehlikeli atýklarýn kaynaðýnda ayrý toplanmasý gerekmektedir. Yoksa kompost toksik ve sakýncalý maddeler içereceðinden ortamlar için tehlike arzedecektir.

Þu anda Ýzmir'de oluþan yaklaþýk 2,700 ton/gün çöpün 700-800 tonu Eskiizmir/Uzundere kompost tesisi yakýnýndaki hazineye ait bir vadiye dökülmektedir. 200-250 ton/gün çöp ise kompost tesisine gelmekte ve bunun yaklaþýk % 35-40'ý deþe (kalan katý atýk) olarak, yukarda anýlan deponiye boþaltýlmaktadýr. Tesise gelenin % 20-25'i komposta dönüþmekte, % 2'si geri kazanýlabilen madde olarak ayrýlýp, satýlmakta ve % 30-35'i de ayrýþma sýrasýnda su ve karbondioksit olarak ortamdan ya sývý ya da gaz (buhar) þeklinde uzaklaþmaktadýr.

Ýzmir'de oluþan toplam çöpün geri kalaný da (kaçak dökümlerin dýþýndakiler) Harmandalý Çöp Deponisi'ne dökülmektedir. Zemininde yapay bir sýdýrmazlýk tabakasý ve deponi gazýný toplayýp zararsýzlaþtýran veya enerji üreten bir tesis yoktur.

Geri kazanýlabilecek deðerli maddeler evde oluþtuðu anda kirlenmeyecektir. Kalitesi yüksek olacak, ayýklanmasý kolay olacak ve hurda deðeri de yüksek olacaktýr. Ayný zamanda çöp depolama yerindeki hacimden tasarruf yapýlacak, deponinin ömrü uzayacaktýr.

Organik kýsmýndan da içindeki aðýrmetal, metal içeriði artýrýlmadan kompost (organik gübre) elde etme olanaðý doðacaktýr. Kül, curuf, porselen, toz toprak gibi maddeler de inert maddeler olduðu için deponilerde gereðinde örtü veya sedde maddesi olarak kullanýlabilecektir.

Ýzmir'de yakýn zamana kadar kullanýlan ve çöplerin kontrolsüz ve düzensiz olarak atýldýðý 6 adet çöp döküm alaný vardý. Bu alanlar þehrin hýzla geliþmesi sonucu,yerleþim alanlarýnýn içerisinde kalmakta, gün geçtikçe çevreye olan zararlarý artmakta idi. Bu alanlarýn da mutlaka ýslahý gerekmektedir.

Harmandalý Düzenli Depolama Alaný Ýzmir il sýnýrlarý içerisinde 38°32' - 38°33' boylamlarý ile 27°05' - 27°10' kuzey enlemleri arasýnda, Karþýyaka ilçesine baðlý Harmandalý köyünün 2.5 km doðusunda yer almaktadýr. Þehir merkezine 25 km uzaklýkta olan alana Ýzmir-Karþýyaka-Menemen devlet karayolunun 12.km'sinden ayrýlan Harmandalý köyünden ulaþýlmaktadýr.

Suyu alýnmamýþ arýtma çamurlarýnda organik madde ve azot miktarý fazla iken, suyunun alýnmasý ve kurutulmasý derecesine göre organik maddenin ve azotun büyük bir kýsmý (% 40-50) kayýp olmaktadýr. Kurutulmamýþ arýtma çamurunda organik madde miktarý % 56-59 iken; 2 yýldan fazla kurutma yataklarýnda kurutulmuþ arýtma çamurlarýnda ise % 30-27' ye düþmektedir. Ayný þey N için birincide % 3.58 KM iken, ikincide ise % 2.18 KM'dir. Teknik kurutulmuþ pissu çürük çamurlarýnda organik madde % 42.28 iken, suyu alýnmamýþda ise % 51.43'tür. Azot birincide % 2.18 KM, ikincide % 6.36 KM'dir.

Uygulayýcý teknik ve biyolojik sorunlarý da göz önünde bulundurmak zorundadýr; (a) Suyu alýnmýþ , veya alýnmamýþ çamurlar için uygun topraðýn ve veriþ yüksekliði, (b) Veriþ zamaný ve topraðý iþleme tekniði ve (c) Uygun kültür bitkisinin seçimi. Ayný kriterler çöpten elde edilen kompostun bölge topraðýnda kullanýlmasý sýrasýnda da geçerlidir ki toprak zararlý madde deposu haline gelmesin.

Ege Bölgesi'nde özellikle Ýzmir'de arazi çok kýymetlidir. Bu nedenle de tekonoloji veya bertaraf yöntemi seçiminde az arazi gerektiren az kalýntý oluþturan deponi çok az ihtiyaç duyuran yöntemler seçmek ve öntemlerin kombinasyonunun bütünsel olarak kaynaktan itibaren yapmak zorunluðu vardýr. Yoksa bütünsel soronu ele almayan çözümler hep kýsmý ve aldatýcý çözümlerdir. Kökten ve kalýcý çözümlere ihtiyaç vardýr. Bu da ancak bütünsel bir yaklaþým ile olur. Kaynaðýnda ayrý toplama; deðerli maddeleri ayýrma; biyoorganik çöpleri kompostlaþtýrma; ýsýl deðeri yüksek kompostlaþtýrýlmasý sakýncalý olan çöplerin yakýlmasý; geri kazanmadan; kompostlaþtýrmadan; yakmadan geriye kalanlarýn ise saðlýklý ve düzenli bir þekilde depolanmasý gerekmektedir. Ýþlemler Ýzmir için bu þekilde kombine edilirse ancak o zaman soruna çözüm çaðdaþ anlamda bulunur.

Ýzmir'de Oluþan Katý Atýklarýn Geri Kazanýmý ve Deðerlendirilmesi...

Katý atýklar ve bazý sýnai atýksular zararlý maddeler içermedikleri durumlarda yararlý maddelere dönüþtürülebildikleri gibi geri kazaným ile tekrar kullanýlabilirler. Bu tür atýklar arasýnda kaðýt ve ambalaj atýklarý, zirai atýklar, niþasta içeren evsel atýklar, mineral atýklar, bazý endüstriyel atýksular (maya, bira, süt, peynir, þeker ve benzeri gýda sanayii) sayýlabilir.

Belirtilen atýklarýn yararlý ürünlere dönüþtürülmesi için öngörülen prosesler þu þekilde özetlenebilir; (a) Kaðýt ve ambalaj atýklarý gibi selüloz içeren katý atýklarýn etanol ya da organik asitlere dönüþtürülmesi. Bu proses atýklarýn öðütülmesi, hidroliz (asit ya da enzimatik) ile glükoz þurubuna dönüþtürülmesi, glükozun fermantasyon ile etanol ya da organik asitlere (asetik, laktik, propiyonik, sitrik asit vb) dönüþtürülmesi ve ürünlerin su fazýndan ayrýlmasý basamaklarýný kapsar. (b) Zirai atýklar (buðday, arpa, yulaf, pamuk, saman vb.) selüloz ve niþasta içerdiklerinden biyoprosesleme ile etanol ve organik asitler gibi yararlý ürünlere dönüþtürülebilirler. Yukarýda belirtilen basamaklarý içeren bu prosesleme süreci ile elde edilen ürünler enerji ve kimyasal madde ihtiyaçlarýnýn karþýlanmasýnda önemli bir yer tutar. (c) Niþasta içeren evsel atýklar (sebze, meyva, unlu yiyecekler vb.) önce hidrolizle (asit ya da enzimatik) glükoz þurubuna dönüþtürülüp sonra fermantasyon ile etanol ve organik asitlere dönüþtürülebilirler. (d) Düþük yüzdeli mineral atýklar (özellikle mineral sülfürler) maden yataklarýnýn civarýnda yýðýn halinde su fazýnda bazý özel bakterilerle temas ettirilerek metallerin (bakýr, demir, çinko, nikel, kobalt vb) geri kazanýmý saðlanabilir. (e) Bazý gýda sanayii atýksularý (maya, bira, peynir, süt, þeker vb) zararlý maddeler içermedikleri ve de BOI içerikleri yüksek olduðundan bazý özel organizmalar ile yüksek proteinli besi maddesi (hayvan yemi) eldesinde kullanýlabilirler. Bu amaçla mayalar, bazý özel bakteriler ve küfler kullanýlabilir.

Yukarýda belirtilen aerobik biyoprosesleme seçeneklerine anaerobik prosesleme de eklenebilir. Yüksek BOÝ içeren atýklardan (katý ya da atýksu) anaerobik biyoprosesleme ile metan gazý elde edilebileceði gibi bazý özel durumlarda temiz bir yakýt olan hidrojen gazý da elde edilebilir.

Ýzmir'de Hastane Atýklarý Sorunu...

Zararlý ve tehlikeli atýk; patlayýcý, parlayýcý, kendiliðinden yanmaya müsait, suyla temas halinde parlayýcý gazlar çýkaran, oksitleyici, organik peroksit içerikli zehirli, korozif, hava ve su ile temasýnda toksik gaz çýkaran, toksik ve ekotoksik özellik taþýyan ve Çevre Bakanlýðýnca tehlikeli ve zararlý atýk olduðu onaylanan atýklardýr. Zararlý atýklarýn üretildiði en önemli kaynaklardan birisi hastanelerdir. Hastanelerde teþhis ve tedavi amaçlý çok çeþitli toksik ve zararlý madde kullanýlmaktadýr. Dolayýsýyla hastane atýklarý "zararlý atýklar" olarak sýnýflandýrýlmaktadýr. Atýk kaynaklarý sadece hasteneler deðildir; diþ klinikleri, veterinerler, ilaç ve biyokimya laboratuvarlarý ile hemþire evleri gibi birçok kaynaktan hastane atýklarýna benzer atýklar atýlmaktadýr.

Hastane atýklarýnýn insan ve çevreye zarar vermeden uzaklaþtýrýlabilmesi için, her atýk türünde olduðu gibi, toplama, depolama, taþýma ve uzaklaþtýrma (bertaraf) aþamalarýnda ya da üretilen atýk miktarýnýn azaltýlmasý için hangi yöntemlerin uygulanabileceðine, öncelikle atýðýn nitelik ve niceliðinin belirlenmesinden yola çýkýlarak karar verilebilir. Hastane atýklarýnýn yönetimi için nitelik ve niceliðinin bilinmesinin önemi bu kadar açýk olmasýna karþýn ülkemizde konuyla ilgili maalesef yeterli bilgi bulunmamaktadýr.

Yukarýda tanýmlanan problem ve ihtiyaçtan hareket edilerek Ýzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Týp Fakültesi Hastanesinin katý atýklarý incelenerek özgül çöp miktarýnýn belirlenmesine çalýþýlmýþtýr. Yapýlan çalýþmalar neticesinde hastanelerde kiþi baþýna yaklaþýk 1.4 kg/gün çöp oluþtuðu belirlenmiþtir. Cam atýklar ayrý toplanýp deðerlendirildiðinden dolayý, bu veri içinde cam atýklarý bulunmamaktadýr. Bu ve buna benzer durumlar da göz önüne alýndýðýnda emniyetli tarafta kalmak için ortalama hasta baþýna 2 kg/kiþi.gün katý atýk oluþtuðu kabul edilmiþtir.

Bu veriden hareketle Ýzmir'de oluþan tüm hastane atýklarýnýn miktarý tahmin edilebileceði gibi, benzer çalýþmanýn tüm hastanelerde yapýlmasý ile çok daha doðru sonuçlar elde edilebilecek ve zararlý ve tehlikeli atýklar içinde önemli bir yer teþkil eden hastane atýklarýnýn uygun bertarafý veya minimizasyonu saðlanabilecektir.

Hastane atýklarýnýn bertarafý için öncelikle belirlenmesi gereken nicelik ve nitelik analizleri yapýldýktan sonra tercihan yakma iþlemi, eðer ekonomik olarak bu iþlem mümkün deðilse, düzenli depolama iþlemleri uygulanarak bu atýklarýn çevreye zarar vermeksizin bertarafý saðlanmalýdýr.